Sáng kiến kinh nghiệm Cách tiếp cận thơ đường ở trường trung học phổ thông theo đặc trưng thể loại (thi pháp)

 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
CÁCH TIẾP CẬN THƠ ĐƯỜNG Ở 
 TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ 
THÔNG THEO ĐẶC TRƯNG THỂ 
 LOẠI ( THI PHÁP ) IV. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu: 
1. Đối tượng nghiên cứu: 
 - Tìm hiểu cơ sở lí luận và thực tiễn có liên quan đến việc cảm thụ thơ. 
 - Nghiên cứu văn bản: Hoàng Hạc lâu tổng Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng 
Lăng của Lí Bạch và Thu hứng của Đỗ Phủ trong chương trình sách giáo khoa 
Ngữ văn lớp 10 THPT. 
2. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài sáng kiến gồm những nội dung chính sau: 
 PHẦN MỞ ĐẦU. 
1. Tính cấp thiết của đề tài. 
2. Tình hình nghiên cứu. 
3. Mục đích và nhiệm vụ của sáng kiến kinh nghiệm. 
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. 
 PHẦN NỘI DUNG. 
Chương 1: Những vấn đề lý luận. 
Chương 2: Những vấn đề thực tiễn. 
1. Thơ Đường nhằm khám phá sự tự nhiên mà chủ yếu sự tự nhiên giữa con 
người với thiên nhiên. 
2. Đặc trưng của thơ Đường. 
3. Thơ Đường xét về mặt ngôn ngữ. 
4. Luật thơ. 
Chương 3: Thực hành. 
 PHẦN KẾT LUẬN. 
 Chế độ khoa cử “ dĩ thi thủ sĩ” ( lấy thơ ca để chọn người tài ) đời 
Đường tuy không phải là nguyên nhân chính của sự phát triển thơ ca, nhưng 
không thể phủ nhận một điều là việc “dĩ thi thủ sĩ” đã góp phần làm giàu kho 
tàng thơ ca vốn có đời Đường. 
 Ngoài ra sự phồn vinh của các ngành nghệ thuật khác như âm nhạc, vũ 
đạo đặc biệt là hội họa cũng ảnh hưởng sâu sắc tới sự phát triển của văn học. 
Hội họa, điêu khắc đời Đường đạt tới đỉnh cao của nghệ thuật, sản sinh những 
nhân tài như Ngô Đạo Từ chuyên vẽ người, Vương Duy chuyên vẽ sông núi, 
Dương Huệ Chi nổi tiếng về điêu khắc... 
 Ngoài những điều kiện lịch sử và xã hội nói trên thì sự phát triển của bản 
thân nền văn học nói riêng cũng là một trong những nguyên nhân làm cho thơ 
Đường phát triển. Kể từ khi Kinh Thi, tập thơ đầu tiên của Trung Quốc ra đời, 
cho đến thơ Đường, thơ ca Trung Quốc đã có một lịch sử lâu dài. Hơn một 
nghìn năm qua, thơ ca là thể loại chủ yếu của nền văn học Trung Quốc. Từ loại 
thơ bốn chữ trong Kinh Thi cho đến hình thức “ Tao thể” của sở từ và loại thơ 
năm chữ hoặc bảy chữ đời Hán cũng tích lũy những kinh nghiệm phong phú 
cho sự sáng tác thơ ca đời Đường. 
Chương 2. Những vấn đề thực tiễn. 
1. Sự khám phá của thơ Đường: 
 Thơ Đường nhằm khám phá sự tự nhiên mà chủ yếu là sự tự nhiên giữa 
con người với thiên nhiên, gợi lên những giao cảm, đưa đến cho người đọc 
người bạn tri âm tri kỉ: một con sông, một vầng trăng, một cánh chim... Cách 
cấu tứ nhằm khai phá sự tự nhiên, sự giao cảm giữa tự nhiên với con người ấy 
đã xóa đi mọi gianh giới, mọi sự ngăn cách, tạo ra âm hưởng vang vọng trong 
tâm hồn. 
 Lý Bạch là một người đi du ngoạn nhiều nơi nhất. Hầu như khắp nơi trên 
đất nước Trung Quốc đều in dấu chân ông. Thơ viết về thiên nhiên của ông là 
những bức tranh hùng vĩ, tráng lệ ẩn giấu một vẻ đẹp sâu xa thầm kín: Thác 
nước Hương Lô trong bài Vọng Lư sơn bộc bố hùng vĩ lạ thường. 
 “ Nắng rọi Hương Lô khói tía bay 
 Xa trông dòng thác trước sông này 
 Nước bay thẳng xuống ba ngàn thước 
 Tưởng dải Ngân Hà tuột khỏi mây” 
 ( Tương Như dịch) 
 Thực tế Hương Lô bắt nguồn từ núi cao chảy xuống, nhưng dưới ngòi 
bút Lý Bạch nó không còn là thác nước bình thường nữa. Nó chảy từ độ cao ba tốn nhiều công phu gọt giũa từng lời, từng ý đạt mức “ ý tại ngôn ngoại “ ( ý 
nằm ở ngoài lời ). Khái quát và chính xác là đặc điểm là đặc điểm nổi bật của 
ngôn ngữ thi ca của Đỗ Phủ. Trong bài Đăng cao, Đỗ Phủ viết: 
 “ Vạn lí bi thu thường tác khách 
 Bách liên đa bệnh độc đăng đài” 
 ( Thu quạnh nghìn khơi lòng khách não 
 Đài cao trăm bệnh chiếc thân mòn - Nam Trân dịch ) 
 Chỉ mười bốn chữ nhưng làm rõ bảy tầng ý đau thương: Sống nơi đất 
khách quê người ( tác khách), xa nhà vạn dặm ( vận lí), mà nào có phải chỉ một 
đôi lần ( thường tác khách), lại phải xa nhà vào những ngày thu ảm đạm ( bi 
thu), chỉ một thân một mình ( độc đăng đài), cả đời người ( bách niên) hay ốm 
đau mà nào chỉ có vài bệnh ( đa bệnh). Bảy ý đó quyện vào nhau, mỗi chữ một 
ý, ý này bổ sung ý kia, làm nổi bật hình ảnh cô độc, lẻ loi của con người chịu 
lắm nỗi gian truân, thống khổ của cuộc đời. Lời thơ cô đọng, hàm súc, cảnh, ý, 
tình lồng vào nhau tô đậm thêm phong cách trầm uất của thơ ông. 
4. Luật thơ Đường: 
 Thơ Đường luật là thể thơ chủ đạo có tác động chi phối thể thơ khác, 
thường dùng như một hệ quy chiếu để xem xét đặc điểm các thể thơ khác ( cổ 
phong và từ). Đó là một thể thơ có niêm luật chặt chẽ, niêm luật đó lấy việc 
xen kẽ các thanh trắc và bằng làm nguyên tắc, tuy nhiên nguyên tắc đó không 
phải là tuyệt đối, có phần gần như tuyệt đối. Đó là vị trí của các thanh ở chữ 
thứ hai, thứ tư và thứ sáu trong thơ thất ngôn, thường được khái quát thành 
công thức “ nhị tứ lục phân minh”, với hàm nghĩa: thanh của chữ thứ tư phải 
ngược thanh với chữ thứ hai và thứ sáu, có thể là trắc-bằng-trắc hoặc bằng-
trắc-bằng, viết tắt là TBT và BTB. 
 Ví dụ: “ Phong cấp thiên cao viên khiếu ai” 
 ( Đăng cao- Đỗ Phủ ) 
 Hoặc “ Giang gian ba lãng kiêm thiên dũng” 
 ( Thu hứng – Đỗ Phủ ) 
 Một câu thơ viết không đúng công thức đó gọi là thất luật hay phá luật 
(cố tình làm thất luật để nhấn mạnh một ý nào đó) như: 
 “ Cố nhân tây từ Hoàng Hạc Lâu” 
 (Hoàng Hạc Lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng của Lý Bạch). 
 Phần có thể linh động là các chữ thứ 1, thứ 3 và thứ 5 thường quy thành 
công thức “ Nhất tam ngũ bất luận”. Thật ra chỉ chữ thứ nhất là hoàn toàn linh 
động. Chữ thứ năm nói chung là ngược thanh với chữ thứ bảy, tuy linh động 
cũng không bị coi là thất luật. Chữ thứ ba nếu ở câu có vần, không được 
chuyển thanh “bằng” thành “trắc”. Thơ Đường luật có 3 dạng chính: bát cú( 8 B B T T T B B 
 2 
 T T B B B T T 
 T T B B T T B 
 3 
 B B T T B B T 
 B B T T T T B 
 4 
 T T B B B T T 
 Luật thơ được căn cứ từ chữ thứ hai của câu thứ nhất nếu là thanh trắc 
thì bài thơ ấy làm theo luật trắc và nếu là thanh bằng thì bài thơ ấy làm theo 
luật bằng. Còn niêm (đính vào nhau theo nghĩa đen): luật của âm thanh cốt điệu 
đi của câu thơ không trở nên đơn điệu, do đó về cơ bản giữa các cặp câu thơ thì 
thanh phải đối nhau trừ chữ thứ 5 và chữ thứ 7 trong câu đầu. Muốn vậy chữ 
thứ hai của câu chẵn thuộc liên thơ trên phải cùng thanh với chữ hai của câu lẻ 
thuộc liên thơ dưới, tuy nhiên người ta cũng đề ra những ngoại lệ. 
 Hệ thống vần trong thơ Đường luật chủ yếu gieo vần bằng, thỉnh thoảng 
có vần trắc, vần gieo ở cuối câu 1 và cuối tất cả các câu chẵn 2,4,6,8 (riêng 
những chữ cuối câu 1 có thể không gieo vần). 
Chương 3. Thực hành. 
I. Giảng dạy một tác phẩm thơ Đường theo đặc trưng thể loại. 
1. Bài 1: 
Ngµy so¹n: 
Ngµy d¹y: 
 TiÕt 44. §äc v¨n. 
T¹i lÇu Hoµng H¹c tiÔn M¹nh H¹o Nhiªn ®i Qu¶ng L¨ng 
 ( Hoµng H¹c l©u tèng M¹nh H¹o Nhiªn chi Qu¶ng L¨ng) 
 LÝ 
B¹ch 
A. Môc tiªu bµi häc: Gióp häc sinh: 
1. Kiến thức: - Hoµn c¶nh s¸ng t¸c: Khi LÝ B¹ch tiÔn M¹nh H¹o 
 Nhiªn ®i Qu¶ng L¨ng.( M¹nh H¹o Nhiªn lµ thÕ hÖ 
 nhµ th¬ thuéc ®µn anh LÝ B¹ch - h¬n LB 12 tuæi 
 nh­ng hä lµ ®«i b¹n v¨n ch­¬ng rÊt th©n thiÕt- LB 
 rÊt h©m mé vÒ tµi n¨ng, häc vÊn vµ nh©n c¸ch cña 
Ho¹t ®éng 3: §äc v¨n b¶n ( 7/ ) MHN) 
* GV h­íng dÉn HS ®äc. - ThÓ th¬: ThÊt ng«n tø tuyÖt. 
* HS ®äc gi¶i nghÜa tõ khã SGK. II. §äc v¨n b¶n: 
* Theo em, mét bµi th¬ tø tuyÖt 1. Giọng đọc: TrÇm buån, thiÕt tha. 
th­êng cã bè côc nh­ thÕ nµo? 2. Gi¶i nghÜa tõ khã: SGK-Tr 143. 
 3. Bè côc: 2 phÇn 
* V¨n b¶n tËp trung thÓ hiÖn vÊn ®Ò - Hai c©u ®Çu. 
g×? - Hai c©u cuèi. 
Ho¹t ®éng 4: §äc hiÓu v¨n b¶n 4. Chñ ®Ò: Bài thơ thể hiện tình bạn chân thành, 
 (20/ ) thắm thiết của hai nhà thơ lớn thời Thịnh Đường. 
* GV ®äc diÔn c¶m 2 c©u th¬ ®Çu. III. §äc - hiÓu v¨n b¶n: 
* So s¸nh nguyªn t¸c víi b¶n dÞch 1. Hai c©u ®Çu: C¶nh tiÔn ®­a. 
th¬? * So s¸nh nguyªn t¸c víi b¶n dÞch th¬: 
 C©u 1: 
 + Cè nh©n: B¹n tri ©m, tri kØ, ng­êi b¹n ®· g¾n bã 
 th©n thiÕt. Tõ “ b¹n”: chung chung, ch­a dÞch hÕt 
 nghÜa. 
 + Tõ: tõ biÖt, tõ gi·. Tõ trong b¶n dÞch lµ thuÇn 
 ViÖt n»m trong cÆp quan hÖ tõ “ tõ...®Õn” 
 + B¶n dÞch bá qua ch÷ “ T©y”: n¬i xuÊt ph¸t 
 C©u 2: 
 + Yªn hoa: Hoa khãi, n¬i phån hoa ®« héi-> B¶n 
 dÞch lµm mÊt nghÜa thø 2. 
 + B¶n dÞch bá qua tõ “ tam nguyÖt” ( th¸ng ba) nªn 
 lµm gi¶m mÊt kh«ng khÝ xu©n trong cuéc ®­a tiÔn. 
* §äc 2 c©u th¬ ®Çu, em nhËn thÊy - Kh«ng gian ®­a tiÔn: 
cuéc ®­a tiÔn diÔn ra ë ®©u (n¬i ®­a + N¬i ®i: PhÝa t©y lÇu Hoµng H¹c -> câi tiªn 
tiÔn, n¬i ®Õn )? ( phÝa t©y theo quan niÖm cña ng­êi ph­¬ng §«ng: 
* Em cã nhËn xÐt g× vÒ kh«ng gian lµ n¬i cã câi phËt, câi tiªn, - n¬i tho¸t tôc; lµ n¬i cã 
®ã? vïng ®Êt hoang s¬, bÝ hiÓm, víi nhiÒu nói cao, x­a 
* C¶nh ®­a tiÔn cßn ®­îc diÔn ra chØ dµnh riªng cho nh÷ng Èn sÜ tu hµnh – n¬i Èn 
vµo thêi gian nµo? chøa nh÷ng t©m hån thanh cao, trong s¹ch. 
* Em nhËn xÐt nh­ thÕ nµo vÒ cuéc LÇu Hoµng H¹c: Di chØ thÇn tiªn,th¾ng c¶nh thuéc 
tiÔn ®­a nµy? huyÖn Vò X­¬ng – Hå B¾c TQ, t­¬ng truyÒn n¬i 
* T¹i sao nhµ th¬ kh«ng chän mét PhÝ V¨n Vi tu luyÖn thµnh tiªn råi c­ìi h¹c vµng 
bÕn s«ng nh­ th­êng lÖ mµ l¹i chän bay ®i) 
lÇu Hoµng H¹c ®Ó ®­a tiÔn b¹n? + N¬i ®Õn: D­¬ng Ch©u- N¬i phån hoa ®« héi-> xanh th¼m Êy chØ duy nhÊt h×nh ¶nh buåm-> c¸i nh×n dâi theo ®au ®¸u: T×nh c¶m ch©n 
“ c« phµm” cña “ cè nh©n” vµ sù thµnh, tha thiÕt cña t¸c gi¶ ®èi víi b¹n. 
chuyÓn dÞch cña nã lµ cã ý nghÜa. - C©u 4: 
§iÒu ®ã cho thÊy t×nh c¶m cña t¸c + H×nh ¶nh dßng Tr­êng giang ch¶y vµo câi trêi. 
gi¶ ®èi víi b¹n nh­ thÕ nµo? . Lµ h×nh ¶nh t­ëng t­îng phi phµm, bay bæng, 
* Kh«ng gian ®­îc gîi ra trong c©u l·ng m¹n. 
th¬ cuèi nh­ thÕ nµo? Gîi cho em . Gîi ko gian vò trô réng lín, k× vÜ. 
c¶m gi¸c g×? ThÓ hiÖn t©m tr¹ng g× -> Con ng­êi cµng thªm nhá bÐ, c« ®¬n.( tr­íc m¾t 
cña nhµ th¬? nhµ th¬ dßng Tr­êng giang nh­ cao dÇn lªn, hßa 
* Em cã nhËn xÐt g× vÒ t×nh b¹n cña nhËp vµo víi trêi xanh. ¸nh m¾t nhµ th¬ ®µnh bÊt 
nhµ th¬.( TB s©u s¾c, ch©n thµnh - lùc tr­íc kh«ng gian v« tËn ®· che khuÊt ng­êi b¹n 
®iÒu ko thÓ thiÕu ®­îc trong ®êi tri ©m) 
sèng t×nh c¶m cña con ng­êi ). + T©m tr¹ng cña nhµ th¬: Nçi c« ®¬n cµng thªm vêi 
 vîi, nçi nhí cµng thªm th¨m th¼m. 
* Hãy liên hệ với tình bạn tuổi học => Hai c©u th¬ thÓ hiÖn t×nh b¹n ch©n thµnh, th¾m 
trò. thiÕt cña LB. 
Ho¹t ®éng 5: Tổng kết (2/ ) IV. Tæng kÕt: 
* Trình bày 1 phút giá trị nội dung 1. NghÖ thuËt: Ng«n ng÷ gi¶n dÞ, h×nh ¶nh t­¬i 
và nghệ thuật của bài thơ? s¸ng, gîi c¶m. 
 2. Néi dung: TB s©u s¾c, ch©n thµnh cña hai nhµ 
 th¬ lín thêi ThÞnh §­êng. 
Ho¹t ®éng 6: H­íng dÉn häc tËp ë nhµ ( 2/ ) 
- N¾m ®­îc nh÷ng nÐt c¬ b¶n vÒ t¸c gi¶. 
- Häc thuéc lßng b¶n dÞch th¬ vµ n¾m ®­îc c¶nh ®­a tiÔn vµ t©m tr¹ng cña nhµ 
th¬ 
- ChuÈn bÞ bµi: Thùc hµnh phÐp tu tõ Èn dô vµ ho¸n dô. 
C. Rút kinh nghiệm giờ dạy: 
2. Bài 2: 
Ngµy so¹n: 
Ngµy d¹y: 
 TiÕt 47 . §äc v¨n 
 C¶m xóc mïa thu ( Thu hứng ) 
 - §ç Phñ- 
A. Môc tiªu bµi häc: Gióp häc sinh: 
1. Kiến thức: