Sáng kiến kinh nghiệm Dạy lí Luận văn học ở lớp 10 chương trình cơ bản

 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
DẠY LÍ LUẬN VĂN HỌC Ở 
 LỚP 10 CHƯƠNG TRÌNH 
 CƠ BẢN nhiều kiến thức quan trọng trong việc tiếp cận tác phẩm từ các phương diện 
cấu thành của nó. 
 Qua thực tiễn giảng dạy, chúng tôi nhận thấy kiến thức bài Lí luận văn 
học ở các khối lớp nói chung và lớp đầu cấp là vô cùng cần thiết cho môn 
học, thậm chí được ví như những chiếc chìa khóa giúp học sinh mở được kho 
tàng văn học vốn vô cùng đa dạng, phong phú thông qua việc mã hóa tác 
phẩm văn học. 
 Một câu hỏi được đặt ra: Phải chăng những cuộc thi có quy mô lớn như 
thi chọn học sinh giỏi quốc gia luôn là và chỉ là sân chơi trí tuệ của học sinh 
trường chuyên, lớp năng khiếu, nơi các em được thầy cô đầu tư thỏa đáng, 
tích cực? 
 Đứng trước câu hỏi mà câu trả lời đã quá rõ ràng, chúng tôi đã trăn trở, 
suy nghĩ rất nhiều về một hướng đi có hiệu quả hơn trong dạy học Lí luận văn 
học ở cấp học Phổ thông nói chung và các bài Lí luận văn học ở lớp 10 nói 
riêng để cả giáo viên và học sinh không phải e ngại nhiều khi gặp những vấn 
đề lí luận trong chương trình học. Đây chỉ là những ý kiến ban đầu của một 
giáo viên còn non trẻ trong nghề, chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót. 
Chúng tôi rất mong nhận được sự đóng góp nhiệt tình của quý thầy cô đồng 
nghiệp để việc giảng dạy phần Lí luận văn học nói riêng và phân môn Văn 
học nói chung đạt hiệu quả cao hơn. 
II. NỘI DUNG ĐỀ TÀI 
 PHẦN 1 
 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 
1. Cơ sở lí luận 
1.1. Lí luận văn học ở trường Đại học 
 - Lí luận văn học là một bộ môn chính trong khoa nghiên cứu văn học. 
Lấy đối tượng chủ yếu là phương diện cấu trúc của văn học, Lí luận văn học 
có nhiệm vụ rất quan trọng. Một mặt, Lí luận văn học xem xét văn học trong 
sự tác động qua lại giữa chủ thể và khách thể trong thực tiễn của con người. Ở 
đây sẽ bắt gặp một số khái niệm như nguồn gốc, đối tượng, tính hiện thực, 
tính chân thực của tác phẩm, tính hình tượng và các chức năng của văn Theo phân phối chương trình môn Ngữ văn THPT của Bộ Giáo dục và 
Đào tạo, thực hiện chuẩn hóa từ năm học 2005 – 2006, phần Lí luận văn học 
của toàn cấp gồm 10 tiết, trong đó có 5 bài tất cả, được phân bổ đều từ lớp 10 
– 12. Ở lớp 10 có 2 bài được dạy trong 2 tiết là: Văn bản văn học, Nội dung 
và hình thức của văn bản văn học. Ở lớp 11 có 1 bài được dạy trong 4 tiết là: 
Một số thể loại văn học (Thơ, truyện, kịch, văn nghị luận). Ở lớp 12 có 2 bài 
được dạy trong 4 tiết là: Quá trình văn học và phong cách văn học, Giá trị văn 
học và tiếp nhận văn học. 
 Như vậy, xét một cách khách quan, dù rằng kiến thức LLVH được đánh 
giá là vô cùng quan trọng và cần thiết cho bộ môn, là “đèn chiếu sáng” cho 
học sinh, nhưng lại có vị trí vô cùng khiêm tốn trong chương trình học của cả 
cấp. Điều này đã ảnh hưởng ít nhiều đến chất lượng dạy và học môn Ngữ văn. 
2.2 Thực trạng giảng dạy Lí luận văn học của giáo viên 
 Nhằm tìm hiểu thực trạng dạy học Lí luận văn học trong nhà trường 
THPT hiện nay, làm cơ sở thực tiễn cho chuyên đề, chúng tôi đã tiến hành 
khảo sát bằng hình thức phỏng vấn một số giáo viên Ngữ Văn ở nhiều trường 
THPT. Bước đầu đã thu nhận được một số vấn đề sau: 
 Thứ nhất, bên cạnh nhiều thầy cô ý thức được tầm quan trọng của phần 
Lí luận văn học của chương trình nên đã có cách giảng dạy hợp lí, hiệu quả, 
thì một số giáo viên chưa thực sự chú trọng vào phần Lí luận văn học, vì một 
số lí do như sau: 
 - Phân phối chương trình của Bộ giáo dục và Đào tạo dành cho bài học Lí 
luận văn học quá ít, mặt khác còn bố trí bài học hoặc ở cuối học kì hoặc ở 
cuối năm học. Thông thường khi học đến những bài học đó, học sinh đã hoàn 
tất kì thi học kì. Vấn đề này tạo ra một chuỗi hệ quả là không thi thì không 
cần phải dạy kĩ, không cần phải học kĩ. 
 - Ở các trường THPT không phải là trường chuyên, trường trọng điểm chất 
lượng cao, xa trung tâm Tỉnh, hay các trường không có lớp ban C, mục đích 
đầu tiên và cũng quan trọng nhất là làm sao học sinh thi đậu Tú tài, cao hơn 
một chút là Đại học. Xuất phát từ mục đích đó giáo viên cân nhắc nên dạy vấn 
đề nào sâu và vấn đề gì nên lướt. Bao giờ giáo viên cũng lựa chọn những nội lớp 10 đã học bài Lí luận văn học nào, 17% số học sinh được khảo sát nhớ 
những kiến thức Lí luận văn học đã học. 
2.3.2. Nhận thức của học sinh về tri thức Lí luận văn học 
 Trả lời câu hỏi “Kiến thức Lí luận văn học đem lại cho em những lợi 
ích gì?”, 64% số học sinh được khảo sát nắm rõ tầm quan trọng của Lí luận 
văn học. 
2.3.3. Thái độ và tinh thần học tập đối với bài Lí luận văn học của HS 
 Với câu hỏi : “Trong qúa trình học Lí luận văn học, em cảm thấy như 
thế nào?”, chúng tôi nhận thấy 33% học sinh cảm thấy hứng thú, 22% học 
sinh cảm thấy nhàm chán, 59% học sinh cảm thấy khó hiểu, 52% học sinh 
cảm thấy mơ hồ. 
2.3.4. Khảo sát khả năng vận dụng kiến thức lí luận vào bài tập thực 
hành 
 Sử dụng câu hỏi: “Theo em, văn bản “Đại cáo bình Ngô” có phải là văn 
bản văn học không? Vì sao?”, 17% học sinh được khảo sát biết dùng kiến 
thức lí luận để phân tích. 
 Nhận xét 
 Qua khảo sát, điều tra, ta thấy thực trạng học Lí luận văn học ở học 
sinh có một số đặc điểm như sau: 
 - Với sự thay đổi bảng giá trị trong xã hội hiện nay, Văn học cùng 
nhiều sản phẩm tinh thần khác dường như ngày càng trở nên chông chênh, 
không đủ sức chống đỡ trước những làn sóng của chủ nghĩa duy lợi. Số đông 
học sinh hiện nay có thiên hướng thi vào Đại học các khối tự nhiên để sau khi 
ra trường dễ kiếm việc và làm ra nhiều tiền. Với bộ phận này, môn Văn không 
được các em đón nhận hào hứng. Thậm chí có học sinh không ngại ngần bày 
tỏ một cách thẳng thắn với bạn bè, thầy cô rằng “thí” môn Văn để đầu tư vào 
các môn thi đã chọn. Trước tình hình đó, các giờ Ngữ Văn trở nên vô vị, nhạt 
nhẽo vì học sinh ngồi đó đón nhận kiến thức nhưng không có sự quan tâm, 
yêu thích. Như vậy, phần Lí luận văn học cũng không thể tạo được những cú 
lội ngược dòng. nay đã nỗ lực rất nhiều trong sự đổi mới phương pháp dạy học. Và thực tế, 
ngành giáo dục cũng đã từng bước gặt hái thành công. Việc đánh giá lại một 
phần nhỏ sự thật trong giảng dạy của giáo viên để từ đó thiết lập một hướng 
tiếp cận căn cơ hơn có thể phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh là 
điều cần thiết. Đặc biệt, nắm bắt thực trạng học Lí luận văn học ở học sinh 
lớp 11 để người dạy thấy rõ hơn trọng trách của bản thân trong quá trình dạy 
Lí luận văn học ở năm đầu cấp. Đó cũng là phương cách khắc phục hội chứng 
xem xét văn bản văn học ở một góc độ duy nhất là nội dung tư tưởng. 
 PHẦN II 
 TỔ CHỨC MỘT GIỜ DẠY HỌC LÍ LUẬN VĂN HỌC Ở LỚP 10 
 Mặc dù trong chương trình lớp 10, chỉ có 2 tiết dạy về Lí luận văn học, 
nhưng cũng là một thử thách lớn đối với giáo viên. Là một bộ phận của phân 
môn Văn, dạy bài Lí luận văn học cũng phải nhằm thực hiện mục tiêu, nhiệm 
vụ của phân môn Văn; tuân thủ và vận dụng những nguyên tắc, phương pháp 
chung trong dạy học Văn. Tuy nhiên, bài Lí luận văn học có những đặc điểm 
riêng đòi hỏi khi dạy người giáo viên phải cân nhắc. Để dạy tốt, điều cần thiết 
đối với mỗi giáo viên là phải nắm được nguyên tắc dạy học Lí luận văn học 
và có những biện pháp, cách thức phù hợp. 
1. Những nguyên tắc cơ bản khi dạy LLVH 
1.1. Đảm bảo đặc trưng phân môn trong quá trình dạy học 
 Trong bộ môn Văn học thì phân môn Lí luận văn học thực sự khó hơn 
cả vì nó đòi hỏi người học phải có một trình độ tư duy và kiến thức nền tảng 
nhất định. Đứng trước điều kiện này, cả người dạy và người học đều gặp 
những thách thức. 
 Xét riêng về phía giáo viên, để truyền thụ những kiến thức lí luận cụ 
thể, lại khá phong phú, trong sự khống chế của thời lượng, giáo viên cần đảm 
bảo các yêu cầu sau: 
 - Dù kiến thức lí luận khó, nhiều nhưng nhiệm vụ quan trọng nhất của nó 
vẫn là cách tiếp cận và phân tích tác phẩm văn học. trung tâm, điều quan trọng giáo viên phải làm được là định hướng cho học 
sinh những con đường có thể tiếp cận với văn bản được. Nói vậy cũng có 
nghĩa dạy Lí luận văn học không thể tách rời phần phân tích văn bản và 
ngược lại. Thực hiện tích hợp giữa Lí luận văn học và phân tích tác phẩm một 
mặt làm cho bài viết của học sinh trở nên sắc sảo hơn, hấp dẫn hơn, mặt khác 
cũng tránh cho học sinh rơi vào trường hợp bị giáo viên nhận xét là bài viết sơ 
sài, thiếu sự thuyết phục. 
 Để việc tích hợp không mang tính chất khiên cưỡng, áp đặt, bản thân 
giáo viên phải có ý thức tích hợp, đồng thời phải nắm bắt thời điểm nào, chọn 
nội dung gì, tích hợp ra sao, chứ không phải tích hợp một cách tùy tiện, cơ 
học. 
 Giáo viên có thể lựa chọn cách tích hợp ngang, dọc hoặc kết hợp cả hai 
cách. Tuy nhiên, khi quyết định cách tích hợp nào, giáo viên cũng cần chú ý 
đến chủ đề chung giữa hai đối tượng tác phẩm và vấn đề Lí luận văn học. 
Không thể tích hợp nếu hai đối tượng này không có điểm đồng quy hay tiếp 
xúc với nhau. 
 Tích hợp ngang là sự tích hợp diễn ra thường xuyên đối với từng bài 
học và nội dung tích hợp quan trọng có thể tìm thấy kết quả ngay trong tiết 
học đó. Khi tiến hành tích hợp ngang, giáo viên cần xác định ý trọng tâm và 
đan xen lồng ghép vấn đề lí luận. Trong trường hợp này, nếu không xác định 
được vấn đề trọng tâm và lồng ghép nội dung lí luận, giáo viên sẽ rơi vào 
trạng thái khoe khoang kiến thức không cần thiết. Bởi lẽ, ở mỗi tác phẩm đều 
có ít hay nhiều vấn đề, trong đó không phải vấn đề nào cũng chính, cũng quan 
trọng. 
 Tích hợp dọc là sự tích hợp thường diễn ra ở các đề bài, nhất là các 
dạng đề tổng hợp, sử dụng trong thi học sinh giỏi. Với tích hợp dọc, giáo viên 
phải đặt ra vấn đề lí luận trước, sau đó dùng tác phẩm văn học làm sáng tỏ các 
chủ đề đó. Trong quá trình phân tích đó, có các ý cần được khái quát theo 
nguyên tắc tích hợp ngang. Khi ấy ta đã có sự kết hợp hai cách thức tích hợp 
cả ngang và dọc. Thường thực hiện tích hợp dọc giữa Lí luận văn học với 
phân môn Làm văn. sinh tự lĩnh hội nội dung của vấn đề thông qua việc phân tích ví dụ. Giáo viên 
chỉ nên định hướng, gợi dẫn. 
2.3. Xác định kiến thức trọng tâm 
 Ở cấp Đại học, Lí luận văn học là môn học quan trọng không chỉ đối 
với sinh viên ngành Ngữ văn mà cả các ngành có liên quan đến văn hóa nghệ 
thuật. Môn này cũng là một trong hai môn thi tốt nghiệp. Điều này càng nói 
lên tầm quan trọng của nó. 
 Ở cấp THPT nói chung và lớp 10 nói riêng, Lí luận văn học dù vẫn giữ 
nguyên tính chất quan trọng của nó nhưng quy mô, vị trí, nội dung bị thu hẹp. 
Đến nỗi, cả người dạy và học Lí luận văn học đều có chung cảm nhận đang 
cưỡi ngựa xem hoa. Vấn đề lí luận đặt ra trong chương trình không phải ít 
nhưng thời gian có hạn, vậy người giáo viên cần làm gì để học sinh vẫn tiếp 
thu và vận dụng được vào trong bài viết của mình? Thực sự giáo viên nên tính 
đến tình trạng tiếp thu không đều của học sinh, việc trình bày trên lớp các vấn 
đề lí luận phải thật khúc chiết, mạch lạc, tránh rườm rà, rắc rối. Cần xác định 
kiến thức trọng tâm và tập trung vào nội dung đó. Thà để hiểu học sinh hiểu 
sâu, hiểu đúng một số vấn đề cơ bản còn hơn là cái gì cũng biết mà biết không 
đến nơi đến chốn. 
2.4. Chọn thời điểm thích hợp để dạy bài Lí luận văn học 
 Ngoài chuyện tích hợp thường xuyên trong các bài đọc hiểu văn bản, 
giáo viên nên chủ động chọn thời điểm thích hợp để dạy các bài lí luận văn 
học. Theo phân phối chương trình hiện nay, phần lớn các bài Lí luận văn học 
thường ở cuối học kì và cuối năm học. Tất nhiên, cách sắp xếp vị trí này cũng 
chứa đựng nhiều ẩn ý của các nhà biên soạn sách. Nhưng bên cạnh cái được, 
điều đó ít nhiều ảnh hưởng đến tâm lí và hiệu quả dạy, học các bài học này. 
Liệu có nên chăng tổ chức cho học sinh học các bài lí luận vào những thời 
điểm thích hợp hơn? Chẳng hạn, vào giữa các học kì. Lúc này, các em đã có 
một vốn kiến thức cần thiết, đủ để phân tích dẫn chứng. Đồng thời, trong quá 
trình vận dụng, còn những thiếu sót gì nơi tiếp nhận và vận dụng của học 
sinh, giáo viên sẽ kịp thời chỉnh đốn. Theo chúng tôi, không nên để vào cuối 
năm, khi mọi việc gần như đã xong xuôi. Lúc đó học sinh sẽ tiếp nhận thụ