Sáng kiến kinh nghiệm Hình thành một số khái niệm khi dạy về “Chủ nghĩa tư bản” cho học sinh lớp 10, lớp 11

 HÌNH THÀNH MỘT SỐ KHÁI NIỆM KHI DẠY VỀ “CHỦ NGHĨA TƯ 
 BẢN” CHO HỌC SINH LỚP 10,11
 Tác giả: Nguyễn Thị Nhung 
 Giáo viên THPT chuyên Lê Quý Đôn
 A. MỤC ĐÍCH SỰ CẦN THIẾT
 Khái niệm lịch sử nói chung và khái niệm về chủ nghĩa tư bản nói riêng 
đã được nhiều tác giả đề cập đến trong các tạp chí nghiên cứu giáo dục, được 
nhắc đến các cuốn sách về phương pháp giảng dạy lịch sử. Tuy nhiên những tài 
liệu đó mới chỉ đề ra những vấn đề lý luận chung, trên một phạm vi rộng, chỉ 
dừng ở việc cung cấp, liệt kê các khái niệm lịch sử dưới dạng từ điển, mà chưa 
có tài liệu nào hướng dẫn cụ thể về cách thức và phương pháp hình thành khái 
niệm, nhất là các khái niệm về chủ nghĩa tư bản trong dạy học lịch sử lớp 10, 
lớp 11 ở trường THPT.
 Trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông, việc hình thành khái niệm lịch 
sử có ý nghĩa rất quan trọng. Khái niệm lịch sử là một vũ khí sắc bén để nhận 
thức, đồng thời nó chính là kết quả của quá trình nhận thức. Có hiểu được hệ 
thống khái niệm lịch sử, học sinh mới nắm được khóa trình lịch sử, giúp các em 
hiểu được bản chất của sự kiện lịch sử, các mối quan hệ nhân quả và quy luật 
phát triển, qua phân tích, tổng hợp, so sánh, .. từ đó hình thành khái niệm lịch 
sử một cách chính xác, khoa học. Gắn việc hình thành khái niệm lịch sử với việc 
bồi dưỡng thế giới quan khoa học và nhân sinh quan cách mạng. Cụ thể là thông 
qua hình thành khái niệm lịch sử sẽ góp phần tích cực vào việc rèn luyện lập 
trường, tư tưởng đạo đức, lòng tin của học sinh vào tương lai. Việc hình thành 
khái niệm lịch sử còn có tác dụng phát triển tư duy và hoạt động thực tiễn của 
học sinh. Chính vì những lẽ đó mà việc hình thành khái niệm lịch sử là một 
trong những nhiệm vụ quan trọng của việc dạy học lịch sử trong trường phổ thông.
 1 giảng dạy bộ môn này. Từ đó việc dạy học lịch sử chỉ mang tính “thực tế”, chỉ 
khi thi tốt nghiệp bậc trung học phổ thông hoặc thi tuyển sinh vào đại học (khối 
C) mới được học sinh đầu tư. Thực trạng trên khiến việc dạy, học lịch sử chỉ 
mang tính hình thức, không đạt được “độ sâu” trong bộ môn, học sinh nhớ sự 
kiện một cách máy móc mà không cần biết khái niệm lịch sử mình đang nhắc 
đến là gì.
 Hơn nữa, trong quá trình giảng dạy, nhiều giáo viên không chú ý đến việc 
hình thành khái niệm lịch sử theo đúng phương pháp bộ môn. Điều đó làm cho 
học sinh không hứng thú học tập, không “hiểu” được đúng bản chất của sự kiện 
lịch sử. Điều này đặt ra vấn đề cần tiến hành việc hình thành khái niệm như thế 
nào để góp phần đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông.
 Từ mục đích và sự cần thiết, dựa trên cơ sở nghiên cứu phương pháp luận 
sử học, phương pháp dạy học lịch sử, kinh nghiệm của bản thân qua thực tế 
giảng dạy, tôi mạnh dạn chọn đề tài: Hình thành một số khái niệm khi dạy về 
“Chủ nghĩa tư bản” cho học sinh lớp 10, lớp 11.
 B. PHẠM VI TRIỂN KHAI THỰC HIỆN
 Giải pháp hình thành một số khái niệm khi dạy về “Chủ nghĩa tư bản” cho 
học sinh ở lớp 10, lớp 11 được áp dụng cho việc dạy học môn lịch sử lớp 10, lớp 
11 ở trường THPT chuyên Lê Quý Đôn và các trường trung học phổ thông trong 
tỉnh Điện Biên.
 C. NỘI DUNG
 I. Tình trạng giải pháp đã biết
 Qua thực tiễn giảng dạy ở trường phổ thông, tôi nhận thấy nhiều giáo viên 
không chú trọng tới việc hình thành khái niệm cho học sinh chỉ nêu những khái 
niệm có trong sách giáo khoa và càng không chú ý tới việc liên hệ với những 
khái niệm khác ngoài sách giáo khoa. Do đó, chất lượng dạy học lịch sử hiện 
nay ở trường phổ thông bị giảm sút. Điều này đặt ra vấn đề cần tiến hành việc 
hình thành khái niệm như thế nào để góp phần đổi mới phương pháp dạy học
lịch sử ở trường phổ thông?
 3 việc không thể thiếu và là phương tiện tốt nhất để học sinh hiểu biết chính xác, 
khoa học và khách quan về lịch sử.
 II. Nội dung giải pháp
 1. Mục đích nghiên cứu:
 Đề xuất phương pháp hình thành khái niệm lịch sử, góp phần bổ sung và 
làm rõ hơn những khái niệm cơ bản về chủ nghĩa tư bản trong sách giáo khoa, 
giúp học sinh hiểu biết sâu sắc hơn về chủ nghĩa tư bản. Trên cơ sở ấy các em 
mới phân tích được bản chất hiện tượng lịch sử, rút ra những bài học bổ ích và 
thiết thực. Đồng thời giúp học sinh phát triển toàn diện, đặc biệt là năng lực 
nhận thức (tri giác), trí tưởng tượng, trí nhớ, tư duy lô gích. Hơn thế đề tài còn 
trang bị cho giáo viên công cụ sắc bén để có thể dễ dàng và tự tin hơn khi đứng 
trên bục giảng
 Đề tài góp phần bổ sung và làm rõ hơn những khái niệm cơ bản về chủ 
nghĩa tư bản trong sách giáo khoa, đồng thời cung cấp thêm một số khái niệm về 
chủ nghĩa tư bản hiện đại giúp học sinh hiểu biết sâu sắc hơn về chủ nghĩa tư 
bản, thông qua đó khơi dậy trong tâm hồn các em những xúc cảm lịch sử, Trên 
cơ sở ấy các em mới phân tích được bản chất hiện tượng lịch sử, rút ra những 
bài học bổ ích và thiết thực. Đồng thời giúp học sinh phát triển toàn diện, đặc 
biệt là năng lực nhận thức (tri giác), trí tưởng tượng, trí nhớ, tư duy lô gích...
 2. Mô tả chi tiết bản chất, nội dung của giải pháp:
 2.1. Khái niệm lịch sử và những biện pháp hình thành khái niệm lịch sử
 Khái niệm là sự hiểu biết những đặc trưng và thuộc tính bản chất của sự 
vật hay hiện tượng khác nhau của hiện thực khách quan, những mối liên hệ và 
quan hệ giữa chúng với nhau. Khái niệm cũng đồng thời là hình thức của tư duy- 
quá trình tư duy lý luận trừu tượng hóa và khái quát hóa bản chất của sự vật 
được phản ánh vào bộ não con người - sản phẩm tối cao của vật chất . Cũng có 
thể hiểu khái niệm một cách ngắn gọn là sự suy nghĩ, nhận biết về sự vật hay 
hiện tượng thông qua những đặc trưng, tính chất chung.
 5 luật của sự phát triển lịch sử. Chính hệ thống các khái niệm lịch sử phản ánh sự 
phát triển theo quy luật của lịch sử xã hội loài người.
 2.2.2. Giáo dục:
 Hình thành khái niệm lịch sử không những có tác dụng cung cấp cho học 
sinh những kiến thức lịch sử chính xác, khoa học về lịch sử mà còn có tác dụng 
khơi dậy trong tâm hồn các em những xúc cảm lịch sử, đó là cơ sở để giáo dục 
tình cảm, đạo đức, bồi dưỡng thái độ yêu ghét đúng đắn, có tác dụng giáo dục 
thế giới quan, nhân sinh quan cách mạng cho các em. Ngoài ra khái niệm lịch sử 
còn có tác dụng giáo dục tinh thần, thái độ lao động, khả năng tìm tòi, sáng tạo 
trong học tập.
 2.2.3. Rèn luyện kỹ năng:
 Hình thành khái niệm lịch sử trong dạy học lịch sử sẽ giúp học sinh phát 
triển toàn diện, đặc biệt là năng lực nhận thức (tri giác), trí tưởng tưởng tượng, 
trí nhớ, tư duy lôgíc...
 Hình thành khái niệm lịch sử còn có tác dụng lớn trong việc rèn luyện kĩ 
năng thực hành bộ môn. Giúp các em biết trình bày các sự kiện lịch sử một cách 
lôgic, tạo thói quen phân tích, so sánh, khái quát và rút ra quy luật lịch sử, biết 
liên hệ kiến thức lịch sử dân tộc với lịch sử thế giới, giữa kiến thức bài học với 
thực tiễn cuộc sống, rèn luyện ý thức chăm chỉ học tập và thực hành bộ môn.
 3. Phân loại khái niệm lịch sử
 Trong bộ môn lịch sử các khái niệm lịch sử không tách rời nhau mà có 
quan hệ chặt chẽ hợp thành hệ thống. Học sinh phải nắm được hệ thống khái 
niệm này để hiểu quá trình phát triển thống nhất của xã hội loài người, mối liên 
hệ hữu cơ giữa các sự kiện. Các khái niệm lịch sử vô cùng phong phú và đa 
dạng. Vì vậy, việc phân loại khái niệm lịch sử là vô cùng cần thiết trong việc 
hình thành khái niệm cho học sinh. Có nhiều cách phân loại khái niệm lịch sử:
 - Phân loại theo nội dung mà khái niệm đó phản ánh: Khái niệm về kinh 
tế, về chính trị xã hội, văn hóa, tư tưởng
 7 Chương trình lịch sử lớp 11 gồm có 3 phần: Lịch sử thế giới cận đại (thời 
kì thứ hai); lịch sử thế giới hiện đại từ 1917 đến 1945 và phần lịch sử Việt Nam 
từ 1858 đến đầu thế kỉ XX. Như vậy trong khóa trình lịch sử thế giới của lớp 11 
là sự tiếp nối chương trình lớp 10 và là nền tảng của lịch sử thế giới lớp 12. 
Những nội dung kiến thức ở phần này được cấu tạo theo chương trình đồng tâm: 
Học sinh đã được học ở lớp 8 và lớp 9 bậc trung cơ sở. Song do nhiều lý do mà 
nội dung đồng tâm ấy không phát huy được tác dụng, học sinh không nhớ hoặc 
hiểu một cách lệch lạc những kiến thức đã học ở bậc trung cơ sở. Chính điều ấy 
đã gây một khó khăn lớn cho giáo viên khi giảng dạy và thực hiện tốt yêu cầu 
của bộ môn, đặc biệt là củng cố một cách vững chắc khái niệm lịch sử.
 Trong khóa trình lịch sử thế giới cận đại và hiện đại, mảng kiến thức về 
chủ nghĩa tư bản giữ một vị trí vô cùng quan trọng. Có nắm được những kiến 
thức. những khái niệm xung quanh nội dung “chủ nghĩa tư bản” Học sinh mới 
hiểu được những biến động của lịch sử phân loại trong cùng thời kì. Trên cơ sở 
đó mới đánh giá đúng về chủ nghĩa tư bản trong từng giai đoạn lịch sử - Xuất 
phát từ những vấn đề trên, việc hình thành những khái niệm xung quanh “chủ 
nghĩa tư bản” cho học sinh lớp 10, lớp 11 là một trong những nhiệm vụ quan 
trọng trong giảng dạy bộ môn. Nó giúp học sinh củng cố được những khái niệm 
đã học ở lớp 10, hình thành khái niệm mới ở lớp 11 và làm nền tảng cho việc 
đánh giá về chủ nghĩa tư bản thời kì hiện đại (sau chiến tranh thế giới thứ hai) ở 
lớp 12.
 Muốn hình thành một cách chắc chắn những khái niệm lịch sử có liên 
quan đến phần “chủ nghĩa tư bản”, trước hết giáo viên phải nắm được một cách 
vững vàng toàn bộ nội dung chương trình, lập kế hoạch giảng dạy, xác định rõ vị 
trí của từng khái niệm trong khóa trình lịch sử. Việc xác định rõ những vấn đề 
trên sẽ giúp cho giáo viên lập được những kế hoạch hình thành, củng cố, sử 
dụng khái niệm một cách chủ động mức độ hình thành khái niệm trong từng bài, 
khái niệm nào cần được bổ sung làm phong phú và sâu sắc hơn
 9 kiến thức về chủ nghĩa tư bản, làm nền tảng để có thể so sánh với các cuộc cách 
mạng tư sản kiểu mới sẽ học trong chương trình lịch sử lớp 11.
 Ví dụ 2: Khi dạy bài 35 “Các nước Anh, Pháp, Đức, Mĩ và sự bành trướng 
thuộc địa” – SGK lớp 10. Giáo viên cần có sự chuẩn bị đầy đủ các tư liệu về 
công ty độc quyền, các bảng thống kê sự phát triển không đều của các nước 
Anh, Pháp, Đức, MỹGiáo viên nhất thiết phải miêu tả về một số tổ chức độc 
quyền như cácten và xanhđica ở Đức, tơrớt ở Mĩ. Sau đó giáo viên đặt một số 
câu hỏi như:
 (?) Nền kinh tế của các nước tư bản sau 1870 có những đặc điểm gì chung? 
 (?) Tại sao có sự ra đời của các tổ chức độc quyền? Mục đích của các tổ chức
này là gì?
 (?) Các công ty độc quyền này có ở giai đoạn trước 1870 không? 
 (?) Vị trí của các tổ chức độc quyền này trong xã hội tư bản?
 Cuối cùng giáo viên tổng hợp lại nhấn mạnh các ý chính rồi yêu cầu học 
sinh rút ra khái niệm bằng câu hỏi: Em hiểu thế nào là CNTB độc quyền - Chủ 
nghĩa đế quốc?. Bằng cách đó giáo viên đã giúp học sinh tự đi đến định nghĩa về 
chủ nghĩa đế quốc: Đây là một giai đoạn phát triển cao hơn về kinh tế của chủ 
nghĩa tư bản song cũng phản động hơn về chính trị. Nó có những đặc trưng: 
Hình thành các công ty độc quyền, ra đời tầng lớp tư bản tài chính xuất cảng tư 
bản mạnh mẽ ra đời của các độc quyền quốc tế. Ở giai đoạn này chủ nghĩa tư 
bản bộc lộ những mâu thuẫn gay gắt”. Như vậy các em nhớ lâu hơn so với việc 
giáo viên nêu khái niệm buộc các em phải lĩnh hội một cách áp đặt. Hơn nữa với 
biểu tượng sống động mà giáo viên tạo được qua miêu tả, phân tích kết hợp 
cùng với việc kích thích tư duy độc lập của học sinh sẽ gây được ấn tượng sâu 
sắc cho các em.
 Thời kì thứ hai của lịch sử thế giới cận đại.
 Đây chính là giai đoạn lịch sử có nhiều biến động với các mối quan hệ 
quốc tế chồng chéo, phức tạp. Mảng kiến thức về chủ nghĩa tư bản giữ vị trí chủ 
đạo trong quá trình này so với chương trình lịch sử cận đại thời kì thứ nhất thì 
chủ nghĩa tư bản đã có những thay đổi lớn, nó đã mất dần tính chất tích cực ở
 11