Sáng kiến kinh nghiệm Khai thác không gian và tư duy triết học để nâng cao chất lượng dạy học truyện cổ tích “Tấm Cám” trong chương trình Ngữ văn lớp 10 tại trường trung học phổ thông

 KHAI THÁC KHÔNG GIAN VÀ TƯ DUY TRIẾT HỌC ĐỂ NÂNG CAO CHẤT 
 LƯỢNG DẠY HỌC TRUYỆN CỔ TÍCH “TẤM CÁM” TRONG CHƯƠNG TRÌNH 
 NGỮ VĂN LỚP 10 TẠI TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
 PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
 Trong những năm gần đây, dạy và học văn học trong nhà trường nói chung và tại 
các trường THPT nói riêng đang gặp phải nhiều khó khăn thách thức. Nhiều giáo viên 
dạy theo lối mòn, thiếu tư duy sáng tạo. Giáo án không được đầu tư, bài giảng không 
được chuẩn bị kỹ càng. Khi lên lớp nhiều giáo viên có tâm trạng dạy cho xong giờ, hết 
tiết, dạy qua loa đại khái, miễn sao hết bài. Do đó bài giảng thiếu tính sinh động, thiếu 
sức thuyết phục.
 Bên cạnh đó, hiện nay cũng có nhiều học sinh lười học, không thích học môn văn. 
Điều này dẫn đến hiện tượng học thụ động, đối phó với môn văn. Do đó vấn đề làm thế 
nào để đổi mới cách dạy và học văn học trong trường THPT theo hướng nâng cao tính 
hấp dẫn, sinh động của môn học, kích thích tính sáng tạo, chủ động của người học trở 
nên cấp thiết hơn bao giờ hết.
 Thực tế giảng dạy, nghiên cứu văn học, nghệ thuật cho thấy rằng giữa văn học và 
triết học có sự gắn bó, tác động qua lại không thể tách rời. Nếu văn học với những chi 
tiết, nhân vật, cốt truyện, hoàn cảnh, bối cảnh là máu, là thịt của tác phẩm thì có thể 
hiểu chiều sâu triết học, các tư tưởng triết học, các triết lý nhân sinh mà tác giả muốn 
gửi gắm trong tác phẩm chính là linh hồn, là sức sống, là trí tuệ của tác phẩm. Do đó, 
trong quá trình giảng dạy văn học, một trong những yêu cầu quan trọng đối với người 
giáo viên là phải làm thế nào để “bật” ra được chất triết học, chiều sâu triết học trong 
từng tác phẩm, để từ đó kích thích hứng thú, niềm đam mê học hỏi của học sinh.
 Trên đây là những lý do cơ bản dẫn đến sáng kiến nâng cao chất lượng giảng dạy 
truyện cổ tích Tấm Cám theo hướng tăng cường hàm lượng và chiều sâu của không 
gian triết học trong truyện cổ tích Việt Nam.
 1 5. Lịch sử nghiên cứu của đề tài.
5.1. Điểm mới của đề tài.
 Đề tài này đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học và 
các nhà giáo yêu thích văn học như: “Con người và xã hội Việt Nam qua truyện Tấm 
Cám” của Vương Trí Nhàn. Bài viết: “Thông điệp gửi lại từ truyện Tấm Cám” đăng 
trên báo Dân trí của thầy giáo Lê Quốc Châu. Bài viết “Hiểu đúng về truyện cổ tích 
Tấm Cám” của Đoàn Thị Thu Trang - ĐH Duy Tân. Bài “Truyện cổ tích Tấm Cám 
dưới góc nhìn của thi pháp học” của Nguyễn Đình Minh - giáo viên Trường THPT 
Thăng Long - Hà Nội. Ngoài ra còn có rất nhiều bài viết liên môn giữa triết học và văn 
học như: “Sưu tầm, vận dụng ca dao, tục ngữ vào giảng dạy học phần Những nguyên 
lý cơ bản của Chủ nghĩa Mác - Lê Nin” của Lương Thị Lan Huệ - ĐH Quảng Bình. 
“Những nét độc đáo trong tư duy người việt qua văn học dân gian” của Đỗ Lan Hiền - 
Tiến sĩ triết học, Viện triết học. Bài nghiên cứu “Triết lý nhân quả trong truyện cổ tích 
Tấm Cám” của Lê Xuân Chiến (Quảng Nam).
 Với thời gian và năng lực có hạn, tôi không có hy vọng nhiều về đóng góp của đề 
tài và những khám phá mới mẻ. Nhưng có thể thấy rằng, đề tài đã đề xuất được một 
hướng dạy - học tác phẩm: “Tấm Cám” dựa vào những nguyên tắc cơ bản là bám sát 
SGK, bám sát đối tượng. Vận dụng được tư duy, phương pháp triết học để làm rõ ý 
nghĩa của những mâu thuẫn, xung đột và sự vận động, phát triển về tâm lý, nhân cách 
của các nhân vật trong trong tác phẩm.
5.2. Kết quả cần đạt:
 Vận dụng tư duy triết học vào phân tích một tác phẩm văn học. Vận dụng kiến thức 
liên môn văn học - triết học để nâng cao chất lượng giảng dạy một tác phẩm văn học.
 3 1.2. Cơ sở thực tiễn
 Truyện cổ tích Tấm Cám thuộc loại truyện cổ tích thần kì. Trong sách hướng dẫn 
giảng dạy văn 10 và trong các giáo án truyền thống thường chia tiến trình câu chuyện 
thành hai giai đoạn, giai đoạn thứ nhất là giai đoạn Tấm ở nhà và đi dự hội. Giai đoạn 
này nói về thân phận và con đường tìm đến hạnh phúc của Tấm. Giai đoạn thứ hai là 
giai đoạn Tấm vào cung vua, gặp nạn, sau đó trở lại cuộc đời và gặp lại nhà vua. Giai 
đoạn này thể hiện cuộc đấu tranh giành lại hạnh phúc của cô gái mồ côi, chịu thương, 
chịu khó.
 Ở mỗi một giai đoạn, sách hướng dẫn giảng dạy và các giáo án truyền thống cũng 
có đề cập tới mâu thuẫn, xung đột giữa các nhân vật, cũng có đề cập đến quá trình vận 
động, phát triển thông qua quá trình hóa thân của Tấm, cũng đề cập đến sự đấu tranh 
giữa thiện và ác, giữa chính và tà, giữa đúng và sai Tuy nhiên, theo tôi, rõ ràng là 
những phân tích, những đề cập này còn dừng lại ở mức chung chung, chưa thể hiện rõ 
các nguyên lý triết học, chưa thấy được chiều sâu của các tư tưởng triết học thể hiện 
qua các chi tiết, qua tư duy và hành động của các nhân vật. Đặc biệt sự khái quát 
không gian và chiều sâu triết học thể hiện qua câu chuyện Tấm Cám thành những 
nguyên lý cô đọng về thế giới quan, về nhân sinh quan và phương pháp luận để khắc 
sâu vào tư duy, vào tâm hồn học sinh như những giá trị chân chính của triết lý dân 
gian Việt Nam thông qua cổ tích thì hầu như chưa có công trình nào đề cập một cách 
cụ thể. Đây cũng là điều mà tôi mong muốn đạt đến trong công trình này và đồng thời 
cũng chính là điểm khác biệt, là cái mới mà tôi muốn thể hiện.
 CHƯƠNG II: KHAI THÁC KHÔNG GIAN VÀ TƯ DUY TRIẾT HỌC ĐỂ NÂNG CAO 
 CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC TRUYỆN CỔ TÍCH “TẤM CÁM”
2.1. Không gian thứ nhất: Quy luật về sự đấu tranh và thống nhất của các mặt 
đối lập
 Không gian triết học, chiều sâu của tư duy triết học đầu tiên mà tôi muốn đề cập 
đó chính là quá trình đấu tranh và giải quyết mâu thuẫn. Có thể nói, từ đầu cho tới 
truyện là một quá trình không ngừng đấu tranh và giải quyết mâu thuẫn giữa Tấm và 
mẹ con Cám. Mâu thuẫn mà chúng ta bắt gặp trong truyện không phải là mâu thuẫn 
thông thường mà đó chính là mâu thuẫn sâu sắc trong đời sống xã hội có sự phân chia
 5 Quá trình đấu tranh giải quyết mâu thuẫn tiếp tục phát triển khi mẹ con Cám lập 
mưu giết Tấm bằng cách chặt thân cau, rồi tiếp tục giết chết các hóa thân của Tấm như 
giết chim vàng anh, đốt khung cửi dệt vải. Những chi tiết được đẩy lên cao trào này 
cho thấy mâu thuẫn ở đây là không thể điều hòa. Nó chỉ có thể được giải quyết bằng 
con đường triệt để đấu tranh giữa các mặt đối lập. Trong giai đoạn hai của câu chuyện, 
khi Tấm chuyển từ vị thế bị động sang chủ động, mâu thuẫn dần dần được giải quyết. 
Và cuối cùng, mâu thuẫn chấm dứt khi mẹ con Cám phải đền tội. Quá trình này thể 
hiện rõ động lực bên trong của sự phát triển. Sự trở lại ngôi hoàng hậu của Tấm, cái 
chết của mẹ con Cám không chỉ phản ánh quan niệm ở hiền gặp lành, ác giả ác báo 
một cách thông thường mà nó còn cho thấy nghệ thuật nhận thức và giải quyết mâu 
thuẫn của tác giả dân gian ở đây đã đạt đến tầm khái quát sâu sắc của triết học. Sự 
thống nhất giữa các mặt đối lập chỉ là tương đối, tạm thời, sự đấu tranh là tuyệt đối. 
Chỉ có đấu tranh giải quyết mâu thuẫn mới tạo ra động lực chân chính cho sự phát triển.
 Quá trình đấu tranh giải quyết xung đột, mâu thuẫn trong câu chuyện được thể 
hiện một cách sinh động, hấp dẫn là nhờ lớp vỏ hư cấu thần kỳ và những phép màu 
của nhân vật Bụt. Tuy nhiên, nếu gạt đi lớp vỏ hiện tượng này, chúng ta dễ thấy rằng 
những khái quát có tính triết học này chính là linh hồn, là sức sống của tác phẩm mà 
giáo viên cần hướng dẫn học sinh chú ý khai thác.
2.2. Không gian thứ hai: Quan hệ biện chứng nguyên nhân - kết quả và triết lý 
luân hồi của Phật Giáo.
 Một chiều sâu, một không gian triết học nữa mà tôi muốn khai thác ở đây chính 
là mối quan hệ giữa nguyên nhân và kết quả. Thông qua thân phận của nhân vật Tấm 
cũng như kết cục bi đát của mẹ con Cám, tác giả dân gian Việt Nam đã thể hiện hết 
sức tinh tế mối quan hệ biện chứng sâu sắc của cặp phạm trù nguyên nhân, kết quả.
 Trên con đường tìm đến hạnh phúc và bảo vệ hạnh phúc của mình ở hai giai 
đoạn, nhân vật Tấm đã có sự chuyển hóa, biến đổi, trưởng thành cả về thể xác lẫn trí 
tuệ. Nếu như ở giai đoạn đầu chúng ta chỉ bắt gặp một cô Tấm luôn luôn thụ động, chỉ 
biết khóc mỗi khi gặp khó khăn, mỗi khi bị mẹ con Cám ức hiếp thì ở giai đoạn thứ 
hai, Tấm đã trưởng thành, đã lớn lên rất nhiều trong suy nghĩ và hành động. Nhờ sự 
giúp đỡ của Bụt, Tấm bắt đầu tìm đến hạnh phúc, được trở thành hoàng hậu, đây chính
 7 Bên cạnh mối liên hệ nhân - quả và cũng liên quan đến mối liên hệ này còn có 
một vấn đề khá lý thú mà theo tôi người giáo viên cũng có thể khai thác. Đó chính là 
triết lý luân hồi của Phật giáo. Mặc dù Tấm bị mẹ con Cám nhiều lần hãm hại, song 
nhờ có sự hóa thân nhiều lần mà nhân vật Tấm trở nên bất diệt. Bị chặt gốc cau rơi 
chết, Tấm hóa thành chim vàng anh. Chim vàng anh bị giết thịt, Tấm hóa thành cây 
xoan đào. Cây xoan đào bị chặt Tấm hóa thành khung cửi. Khung cửi bị đốt, từ đống 
tro tàn, Tấm tiếp tục hóa thân vào quả thị để rồi sau đó trở lại với cuộc đời. Quá trình 
hóa thân này thể hiện rất nhiều ý nghĩa sâu sắc. Nó không chỉ khẳng định sự bất diệt 
của cái thiện, không chỉ thể hiện tính chất đấu tranh gay gắt, quyết liệt giữa cái thiện 
và cái ác, giữa cái cao cả và sự thấp hèn mà còn chứa đựng một triết lý sâu xa, một 
niềm tin, một khát vọng mãnh liệt của người dân lao động bình thường về sự vĩnh 
hằng, bất diệt của những giá trị chân, thiện mỹ đích thực. Và tất nhiên, đằng sau đó 
chính là những ảnh hưởng sâu xa của triết lý luân hồi của Phật giáo.
 Vậy triết lý luân hồi của Phật giáo đã được thể hiện như thế nào trong quá trình 
hóa thân của Tấm. Theo Phật giáo, linh hồn con người là bất tử. Sự luân hồi của linh 
hồn phụ thuộc vào “nghiệp”, tức là phụ thuộc vào toàn bộ hành vi, cử chỉ, lời nói, việc 
làm, suy nghĩ, tính toán của mỗi một “”kiếp”. Nghiệp là nhân thì kiếp chính là quả, 
nhân nào quả nấy, cũng tức là nghiệp nào kiếp nấy. Mỗi một hóa thân của Tấm cũng 
chính là một vòng luân hồi. Chỉ có điều sự luân hồi này không thể hiện qua những 
phạm trù triết học khô khan mà được thể hiện qua những hình ảnh bình dị như chim 
vàng anh, cây xoan đào, khung cửi, quả thị vô cùng thân thương, gần gũi với đời 
sống văn hóa, phong tục tập quán của các làng quê Việt Nam. Sự luân hồi này vừa thể 
hiện tính nhân - quả, vừa thể hiện chân lý vĩnh hằng cái thiện không chịu chết một 
cách oan ức trong im lặng, không chịu khuất phục trước cái ác. Trong cuộc chiến đấu 
ấy, chiến thắng sẽ luôn thuộc về cái thiện.
 Từ những phân tích trên đây, chúng ta thấy rằng truyện cổ tích Tấm Cám không 
chỉ là một tác phẩm văn học dân gian mà trên thực tế nó chứa đựng rất nhiều những 
quan điểm, những triết lý nhân sinh sâu sắc. Đặc biệt những triết lý nhân, quả, kiếp, 
nghiệp sự luân hồi của triết lý Phật Giáo đã được khái quát khá cô đọng và đầy đủ. 
Không những thế, trong một chừng mực nào đó, những quan điểm, tư duy triết học 
này cũng khá phù hợp với mối quan hệ biện chứng giữa cặp phạm trù nguyên nhân -
 9 Tấm đã hoàn toàn chuyển từ trạng thái bị động sang chủ động.. Sau mỗi lần bị hãm 
hại, vùi dập, Tấm lại trở nên mạnh mẽ, quyết liệt hơn: Bị mẹ con Cám giết chết, hóa 
thân thành vàng anh, Tấm đã chủ động vạch mặt Cám bằng những lời lẽ sắc sảo. Dù là 
dưới dạng hóa thân nào, Tấm cũng không từ bỏ mục tiêu đấu tranh của mình. Có thể 
nói đây chính là sự phát triển, sự trưởng thành từng bước, từng bước dù rất đời thường, 
giản dị của một cô Tấm nàng tiên. Không cần dùng đến những phạm trù trừu tượng, 
không cần dùng đến những lý luận cao siêu, chỉ thông qua những nhân vật, hình tượng 
nghệ thuật giản dị, cổ tích Tấm Cám đem đến cho người đọc, người nghe những cảm 
nhận tinh tế và huyền diệu về những mối liên hệ, về sự vận động và phát triển. Đây 
mới chính là những giá trị đích thực, những ẩn dấu sâu xa mà giáo viên và học sinh 
cần hướng tới, cảm thụ và khám phá.
 Đỉnh cao của sự phát triển, của sự trưởng thành của nhân vật Tấm thể hiện ở 
phần kết của truyện. Tấm đã dũng cảm đứng lên để bảo vệ hạnh phúc, bảo vệ cuộc 
sống của mình. Tấm đã tự mình trừng phạt mẹ con Cám. Cái chết của mẹ con Cám đã 
chứng minh cho sự trưởng thành, sự phát triển của Tấm cả về tư duy lẫn tính cách. Cái 
ác phải bị lên án và trừng phạt, cái ác phải đền tội và trả giá. Cũng có những quan 
điểm phê phán hành vi trả thù của Tấm là quá tàn bạo, không phù hợp với tính cách 
nhân vật, không phù hợp với quan điểm nhân văn, với lý tính con người. Tuy nhiên, ở 
một góc độ khác chúng ta cũng đừng quên rằng Tấm Cám là truyện cổ tích, ra đời 
trong bối cảnh xã hội có phân chia và đấu tranh giai cấp. Do đó tâm lý, hành vi của 
nhân vật trong truyện cũng phản ánh, cũng mang hơi hướng hành vi, tâm lý của giai 
cấp mà nhân vật đó đại diện. Sau bao đau khổ, vùi dập phải chịu đựng, có con người bị 
áp bức nào không khát khao được trả thù. Con giun xéo lắm cũng quằn, già néo thì đứt 
dây, đó cũng là tất yếu khách quan. Kết quả này không chỉ là hiện thực phũ phàng mà 
còn là nguyên lý có tính tất yếu của sự vận động và phát triển.
 Nhìn nhận kết cục cổ tích Tấm Cám từ nguyên lý của sự phát triển, chúng ta dễ 
thấy rằng kết cục này chính là đỉnh cao của nghệ thuật và triết lý dân gian. Khi mâu 
thuẫn được giải quyết, các mặt đối lập tự bản thân chúng có sự vận động, chuyển hóa 
lẫn nhau. Không có cái thiện vĩnh hằng và cái ác tuyệt đối. Chân lý luôn luôn là cụ thể. 
Để phân biệt đâu là thiện, đâu là ác, đâu là tốt, đâu là xấu, cần phải đặt chúng trong 
những không gian, thời gian, trong những hoàn cảnh, bối cảnh cụ thể, trong những
 11