Sáng kiến kinh nghiệm Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 10 qua dạy học chủ đề Truyện dân gian Việt Nam

 SỞ GD&ĐT NGHỆ AN
 TRƯỜNG THPT DIỄN CHÂU 4
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
 Tên đề tài:
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC 
 SINH LỚP 10 QUA DẠY HỌC CHỦ ĐỀ TRUYỆN DÂN GIAN 
 VIỆT NAM
 LĨNH VỰC: PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC NGỮ VĂN
 Tác giả: Vũ Thị Thu Hương – Trường THPT Diễn Châu 4
 Nghệ An, tháng 3 năm 2021 MỤC LỤC
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ.. 1
1. Lý do chọn đề tài..... 1
2. Mục đích, phương pháp nghiên cứu .. 2
3. Tính mới và những đóng góp của đề tài.... 2
PHẦN II. NỘI DUNG. 2
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI. 2
1.1. Dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực.. 2
1.1.1. Đổi mới dạy học theo định hướng phát triển năng lực 2
1.1.2. Dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực 5
1.2. Khái quát về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đê. 7
1.2.1. Năng lực giải quyết vấn đề... 7
1.2.2. Dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề. 11
1.3. Dạy học chủ đề.. 13
1.4. Thực trạng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 10 16
qua dạy học chủ đề Truyện dân gian Việt Nam
1.4.1. Mạch kiến thức Truyện dân gian Việt Nam  16
1.4.2.Thực trạng nhận thức và tổ chức dạy học phát triển năng lực giải 17
quyết vấn đề cho học sinh lớp 10 qua chủ đề Truyện dân gian Việt Nam
CHƯƠNG 2. MỘT SỐ NGUYÊN TẮC VÀ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN 18
NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
2.1. Nguyên tắc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 10 19
qua dạy học chủ đề Truyện dân gian Việt Nam 
2.1.1. Bám sát mục tiêu, yêu cầu cần đạt của chủ đề. 19
2.1.2. Đảm bảo cấu trúc chủ đề.. 21
2.2. Biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 10 21
qua dạy học chủ đề Truyện dân gian Việt Nam .
2.2.1.Tích hợp nội dung môn học và liên môn tạo tình huống có vấn đề 22
2.2.2.Tăng cường công nghệ thông tin trong dạy học 22
2.2.3. Phối hợp linh hoạt các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực 23
2.2.4. Sử dụng các bài tập gắn với bối cảnh thực tiễn và tình huống có vấn đề 23
2.2.5.Tổ chức trò chơi và hoạt động ngoại khóa 24
2.2.6. Vận dụng dạy học theo nhóm nhỏ 25
2.2.7. Sử dụng sơ đồ tư duy 25
2.3. Thiết kế kế hoạc bài dạy chủ đề Truyện dân gian Việt Nam nhằm phát 25 PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
 Nền giáo dục Việt Nam đang từng bước chuyển mình từ dạy học tiếp cận 
nội dung sang dạy học tiếp cận năng lực người học. Đó là một cuộc đổi mới mạnh 
mẽ, sâu sắc và toàn diện đáp ứng nhu cầu của thế kỉ XXI- thế kỉ của trí tuệ và sáng 
tạo với sự bùng nổ tri thức, khoa học và công nghệ như vũ bão. Bộ giáo dục và đào 
tạo đã có chiến lược đổi mới toàn diện giáo dục để đảm bảo đào tạo nguồn nhân 
lực có kiến thức, năng lực và chuyên môn đáp ứng nhu cầu của thời đại. Tuy nhiên, 
thưc tế cho thấy, chất lượng giáo dục Việt Nam chưa thực sự hội nhập được vào 
nền giáo dục thế giới, đặc biệt là nguồn lao động chất lượng cao. Vấn đề đó, yêu 
cầu từng bộ phận trong ngành giáo dục phải chuyển mình, đổi mới để đáp ứng nhu 
cầu của thời đại. Vì vậy dạy học theo hướng cho học sinh phát hiện và giải quyết 
những vấn đề gặp phải trong học tập, cuộc sống cá nhân, gia đình và cộng đồng 
không chỉ có ý nghĩa ở khía cạnh phương pháp mà phải được đặt ra như một mục 
tiêu của giáo dục và đào tạo. Và dạy học theo định hướng phát triển năng lực phải 
được quán triệt mạnh mẽ.
 Năng lực giải quyết vấn đề là một trong những năng lực cơ bản cần hình 
thành cho người học mà nhiều nền giáo dục tiên tiến trên thế giới đang hướng tới. 
Theo quan điểm dạy học giải quyết vấn đề, người học vừa nắm được tri thức mới, 
vừa nắm được phương pháp lĩnh hội tri thức đó phát triển tư duy tích cực, sáng tạo, 
kết hợp kiến thức, kĩ năng, thái độ, hứng thú để phát hiện kịp thời và giải quyết 
hợp lí một vấn đề nảy sinh trong thực tế. Tình huống có vấn đề phản ánh một cách 
logic và biện chứng quan hệ bên trong giữa tri thức cũ, kinh nghiệm cũ, kĩ năng cũ 
đối với yêu cầu giải thích một sự kiện mới hoặc đổi mới tình thế. Theo Rubinstein 
một tình huống có vấn đề luôn là nguồn gốc cho sự sáng tạo khi tìm ra các cách 
giải quyết mới, đó cũng chính là nguồn gốc của tư duy sáng tạo. Như vậy năng lực 
giải quyết vấn đề có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong hoạt động của người học, 
đặc biệt tư duy độc lập của người học, là một trong những hành trang quan trọng 
của con người thành công.
 Cũng như nhiều chủ đề khác của môn Ngữ văn, Truyện dân gian việt Nam 
là chủ đề đầu tiên, đặt nền tảng cho việc tiến hành các phương pháp dạy học tích 
cực nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho người học. Chủ đề này góp 
phần quan trọng trong việc hình thành các năng lực cơ bản cho học sinh về môn 
Ngữ văn, gồm các năng lực chung như năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề 
và sáng tạo, năng lực thẩm mỹ, năng lực thể chất, năng lực giao tiếp, năng lực hợp 
tác, năng lực tính toán, năng lực công nghệ thông tin và truyền thông; năng lực 
riêng như năng lực giao tiếp tiêng Việt, năng lực cảm thụ thẩm mĩ, năng lực sử 
dụng ngôn ngữĐặc biệt, năng lực giải quyết vấn đề. Những thế mạnh riêng của 
năng lực này chưa thật sự được nghiên cứu kĩ lưỡng, toàn diện và có hệ thống ở 
chủ đề văn học dân gian Việt nam trong chương trình Ngữ văn lớp 10. Giải quyết 
được những vấn đề ấy, chúng ta sẽ có một hệ thống phương pháp dạy học tích cực
 1 PHẦN II. NỘI DUNG ĐỀ TÀI
 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực
1.1.1. Đỏi mới dạy học theo định hướng phát triển năng lực
 Phẩm chất và năng lực là hai thành phần cơ bản trong cấu trúc nhân cách nói 
chung và là yếu tố nền tảng tạo nên nhân cách của con người. Dạy học phát triển 
phẩm chất, năng lực là sự “tích tụ” dần dần các yếu tố của phẩm chất, năng lực 
người học để chuyển hóa và góp phần hình thành, phát triển nhân cách. Giáo dục 
phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận 
nội dung sang tiếp cận phẩm chất, năng lực người học, từ chỗ quan tâm tới việc HS 
học được gì đến chỗ quan tâm tới việc HS làm được gì qua việc học. Có thể thấy, 
dạy học phát triển phẩm chất, năng lực có vai trò quan trọng trong việc nâng cao 
chất lượng đào tạo trong giáo dục phổ thông nói riêng và nâng cao chất lượng 
nguồn nhân lực cho quốc gia nói chung.
 Phẩm chất là những tính tốt thể hiện ở thái độ, hành vi ứng xử của con 
người; cùng với năng lực tạo nên nhân cách con người. Chương trình giáo dục phổ 
thông 2018 đã xác định các phẩm chất chủ yếu cần hình thành và phát triển cho 
HS phổ thông bao gồm: yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực và trách nhiệm.
 Năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ vào các tố 
chất và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con người huy động tổng hợp các 
kinh nghiệm, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý 
chí... thực hiện đạt kết quả các hoạt động trong những điều kiện cụ thể. Chương 
trình giáo dục phổ thông 2018 đã xác định mục tiêu hình thành và phát triển cho 
HS các năng lực cốt lõi bao gồm các năng lực chung và các năng lực đặc thù. 
Năng lực chung là những năng lực cơ bản, thiết yếu hoặc cốt lõi, làm nền tảng cho 
mọi hoạt động của con người trong cuộc sống và lao động nghề nghiệp. Năng lực 
đặc thù là những năng lực được hình thành và phát triển trên cơ sở các năng lực 
chung theo định hướng chuyên sâu, riêng biệt trong các loại hình hoạt động, công 
việc hoặc tình huống, môi trường đặc thù, cần thiết cho những hoạt động chuyên 
biệt, đáp ứng yêu cầu của một hoạt động như toán học, âm nhạc, mĩ thuật, thể 
thao...
 Để đạt được mục tiêu phát triển phẩm chất, năng lực người học theo chương 
trình giáo dục phổ thông 2018, hoạt động dạy học cần cần quan tâm đến cá nhân 
mỗi HS, bao gồm năng khiếu, phong cách học tập, các loại hình trí thông minh, 
tiềm lực và nhất là khả năng hiện có, triển vọng phát triển (theo vùng phát triển 
gần nhất) của mỗi HS để thiết kế các hoạt động học hiệu quả. Đồng thời, cần 
chú trọng phát triển năng lực tự chủ, tự học vì yếu tố “cá nhân tự học tập và rèn 
luyện” đóng vai trò quyết định đến sự hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực 
của mỗi HS. Như vậy, việc tổ chức các hoạt động học của người học phải là trọng 
điểm của quá trình dạy học, giáo dục để đạt được mục tiêu phát triển phẩm chất,
 3 độ đáp ứng yêu cầu cần đạt của chương trình, cần chú trọng mục tiêu đánh giá sự 
tiến bộ của HS. Đây là cơ sở để để hướng dẫn hoạt động học tập, điều chỉnh các 
hoạt động dạy học, quản lí và phát triển chương trình, bảo đảm sự tiến bộ của từng 
HS và nâng cao chất lượng giáo dục. Vì vậy, GV cần đánh giá thường xuyên trong 
quá trình dạy học để xác định mức độ tiến bộ so với chính bản thân HS về năng 
lực. Các thông tin về năng lực người học được thu thập trong suốt quá trình học tập 
thông qua một loạt các phương pháp khác nhau như: đặt câu hỏi; đối thoại trên lớp; 
phản hồi thường xuyên; tự đánh giá và đánh giá giữa các HS với nhau; giám sát sự 
phát triển qua sử dụng năng lực, sử dụng bảng danh sách các hành vi cụ thể của 
từng thành tố năng lực; đánh giá tình huống; đánh giá qua dự án, hồ sơ học tập 
1.1.2. Dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực.
 Trong chương trình phổ thông 2018, môn Ngữ văn được coi là môn học 
công cụ. Theo đó, dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực là yêu cầu 
cấp thiết đối với môn học. Cho nên, hình thành năng lực trong môn Ngữ văn đóng 
vai trò vô cùng quan trọng. Trong các năng lực cần rèn luyện cho học sinh thì giao 
tiếp tiếng Việt và năng lực thưởng thức văn học/cảm thụ thẩm mỹ là các năng lực 
mang tính đặc thù của môn học; ngoài ra, năng lực giao tiếp, năng lực tư duy sáng 
tạo, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực hợp tác, năng lực tự quản bản thân (là các 
năng lực chung) cũng đóng vai trò quan trọng trong việc xác định các nội dung dạy 
học của môn học.
 Đặc biệt, trong quá trình dạy học, môn Ngữ văn chú trọng hình thành những 
năng lực sau cho người học:
 Năng lực giải quyết vấn đề: GQVĐ là một NL chung, thể hiện khả năng 
của mỗi người trong việc nhận thức, khám phá được những tình huống có vấn đề 
trong học tập và cuộc sống mà không có định hướng trước về kết quả, và tìm các 
giải pháp để giải quyết những vấn đề đặt ra trong tình huống đó, qua đó thể hiện 
khả năng tư duy, hợp tác trong việc lựa chọn và quyết định giải pháp tối ưu.
 Năng lực sáng tạo. Năng lực sáng tạo được hiểu là sự thể hiện khả năng của 
học sinh trong việc suy nghĩ và tìm tòi, phát hiện những ý tưởng mới nảy sinh 
trong học tập và cuộc sống, từ đó đề xuất được các giải pháp mới một cách thiết 
thực, hiệu quả để thực hiện ý tưởng. Trong việc đề xuất và thực hiện ý tưởng, học 
sinh bộc lộ óc tò mò, niềm say mê tìm hiểu khám phá.
 Năng lực hợp tác Học hợp tác là hình thức học sinh làm việc cùng nhau 
trong nhóm nhỏ để hoàn thành công việc chung và các thành viên trong nhóm có 
quan hệ phụ thuộc lẫn nhau, giúp đỡ nhau để giải quyết các vấn đề khó khăn của 
nhau. Khi làm việc cùng nhau, học sinh học cách làm việc chung, cho và nhận sự 
giúp đỡ, lắng nghe người khác, hoà giải bất đồng và giải quyết vấn đề theo hướng 
dân chủ. Đây là hình thức học tập giúp học sinh ở mọi cấp học phát triển cả về 
quan hệ xã hội lẫn thành tích học tập.
 5