Sáng kiến kinh nghiệm Phát triển năng lực tự học cho học sinh qua việc thiết kế và sử dụng Phiếu chuẩn bị bài trong dạy văn bản môn Ngữ văn lớp 10

 A. MỞ ĐẦU
 I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
 Trong xu thế xã hội ngày càng phát triển, tự học là một trong những kĩ năng 
quan trọng của giáo dục, là năng lực cần có trong mỗi học sinh. Học sinh cần phải 
hình thành năng lực tự học để có thể tự học tập và “học tập suốt đời”. Chỉ thị số 
10/CT- UBND, ngày 20 tháng 9 năm 2018 về việc triển khai thực hiện nhiệm vụ năm 
học 2018 - 2019 của ngành giáo dục và đào tạo thành phố Cần Thơ có nêu “Tích cực 
thực hiện đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập, quan tâm hướng dẫn phương 
pháp tự học, nghiên cứu khoa học,...”. Công văn số 2538/SGDĐT-GDTrH V/v 
hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ chuyên môn bộ môn Ngữ văn năm học 2019-2020 
nêu rõ: “Giáo viên thiết kế bài học theo định hướng phát triển năng lực học sinh; kết 
hợp nhiều phương pháp dạy học phù hợp với đặc trưng thể loại: vấn đáp, thảo luận 
nhóm, sơ đồ, phiếu học tập, đóng vai, dạy học theo dự án,...sắp xếp hợp lí các hoạt 
động dạy học, hệ thống câu hỏi phát triển năng lực, khơi gợi được vấn đề tư duy, 
cảm xúc phù hợp đặc trưng của môn Ngữ văn, phát triển năng lực độc lập suy nghĩ 
và vận dụng sáng tạo kiến thức đã học của học sinh để tránh thiên về ghi nhớ máy 
móc; hướng dẫn học sinh khả năng tự tích lũy kiến thức và vận dụng sáng tạo, có 
hiệu quả vào thực tiễn cuộc sống. Đẩy mạnh việc vận dụng dạy học giải quyết vấn 
đề, chú trọng rèn luyện cho học sinh phương pháp tự học, tự nghiên cứu để tiếp nhận 
và vận dụng kiến thức mới thông qua giải quyết nhiệm vụ học tập đặt ra trong bài 
học”.
 Hiện nay, nước ta đang tiến hành việc đổi mới căn bản toàn diện giáo dục. 
Trong đó, việc rèn luyện cho học sinh khả năng tự học và dạy học theo định hướng 
phát triển năng lực cho học sinh rất được chú trọng. Việc tiếp thu kiến thức của học 
sinh nếu chỉ dựa vào các tiết học trên lớp là chưa đủ. Để học tập không ngừng, học 
tập suốt đời, mỗi người phải biết cách tự học; biết phát huy cao độ tiềm năng của bản 
thân. Vì vậy, bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh khi còn đang ngồi trên ghế nhà 
trường phổ thông là một công việc có vai trò rất quan trọng.
 1 B. NỘI DUNG
 I. CƠ SỞ LÍ LUẬN
 1. Phiếu chuẩn bị bài (Phiếu bài soạn)
 Phiếu chuẩn bị bài (Phiếu bài soạn) là những mẩu giấy rời, được thiết kế kết 
hợp nhiều hình thức khác nhau (câu hỏi, biểu bảng, sơ đồ, sơ đồ tư duy) theo nội 
dung bài học để học sinh hoàn thành trước ở nhà.
 Yêu cầu trên Phiếu chuẩn bị bài có thể dưới dạng câu hỏi, sơ đồ, biểu bảng 
yêu cầu học sinh thực hiện. Dưới mỗi yêu cầu là phần để trống để học sinh hoàn 
thành. Đây là cơ sở quan trọng để đánh giá sự chuẩn bị của học sinh.
 Trình bày trên giấy với ngôn ngữ chính xác, dễ hiểu. Trên phiếu có thể được 
sử dụng cả văn bản (chữ) lẫn sơ đồ, biểu bảngvới nhiều hình thức rất đa dạng để 
tạo hứng thú học tập cho các em.
 2. Mục đích sử dụng
 Phiếu chuẩn bị bài là phương tiện hỗ trợ cho việc giao tiếp, tương tác giữa học 
sinh và tác phẩm, giữa học sinh với học sinh, và học sinh với giáo viên. Như vậy, có 
thể nói, sử dụng Phiếu chuẩn bị bài là điều cần thiết để tổ chức hoạt động học giúp 
học sinh tự học, tự chiếm lĩnh tri thức dưới sự định hướng của giáo viên.
 2.1. Về phía giáo viên
 - Rèn luyện cho học sinh khả năng tự học, tự nghiên cứu; chủ động trong việc 
chiếm lĩnh tri thức.
 - Kiểm tra được sự chuẩn bị bài của học sinh.
 - Kích thích học sinh chuẩn bị bài mới ở nhà một cách hiệu quả bằng những 
định hướng cụ thể.
 - Hỗ trợ học sinh tìm kiếm và khai thác thông tin...tiết kiệm thời gian trên lớp.
 - Đánh giá được mức độ đọc – hiểu văn bản của các em.
 - Phát huy tính tích cực, sáng tạo, khắc phục thói quen học tập thụ động.
 - Đảm bảo thông tin hai chiều giữa dạy và học.
 3 mỗi giáo viên cần nghiên cứu để tìm ra giải pháp giúp học sinh phát huy tính chủ 
động, tự học.
 Thói thụ động, lười suy nghĩ và đặc biệt là lười chuẩn bị bài là một trong những 
nguyên nhân cơ bản ảnh hưởng không nhỏ đến hứng thú trong giờ học môn Ngữ văn. 
Các em không quan tâm đến các hoạt động tự tìm hiểu tri thức mà quen nghe, quen 
chép, ghi nhớ và tái hiện lại một cách máy móc, rập khuôn những gì mà giáo viên đã 
giảng. Điều này đã làm triệt tiêu óc sáng tạo, suy nghĩ của học sinh, biến học sinh 
thành người quen suy nghĩ, diễn đạt bằng ý vay mượn, lời sẵn có. Vì chưa có hào 
hứng, chưa quen bộc lộ những suy nghĩ, tình cảm của cá nhân trước tập thể cho nên 
khi phải nói và viết, học sinh cảm thấy rất khó khăn, giờ học trở nên nặng nề, ngán 
ngẫm.
 Đồng thời, trong thực tế, một điều không thuận tiện cho học sinh là khi chuẩn 
bị bài mới, đặc biệt là các văn bản văn học, hệ thống các câu hỏi Hướng dẫn học bài 
trong sách giáo khoa đôi khi không trùng khớp hoàn toàn với những nội dung mà 
giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh học tập trên lớp. Hơn nữa, khi tiến hành hoạt động 
dặn dò, giáo viên không có nhiều thời gian để yêu cầu, hướng dẫn học sinh một cách 
cụ thể, kĩ càng những nội dung sẽ học tập ở tiết học sau. Vì thế, nếu giáo viên thiết 
kế sẵn Phiếu chuẩn bị bài sẽ giúp cho học sinh dễ dàng nắm bắt nội dung yêu cầu 
của tiết học sắp tới, không mất thời gian chép; hệ thống các câu hỏi bám sát mục tiêu 
của bài học; đưa ra những yêu cầu cụ thể với nhiều mức độ để học sinh có thể đầu tư 
tìm hiểu trước ở nhà. Được vậy, quá trình dạy và học của giáo viên lẫn học sinh sẽ 
vô cùng thuận tiện, hiệu quả.
 3. Giải pháp
 Năng lực tự học không chỉ cần thiết cho học sinh khi còn ngồi trên ghế nhà 
trường mà cả khi học lên bậc đại học, ra trường hòa nhập với xã hội, trong suốt cuộc 
đời. Khi tự học, mỗi học sinh hoàn toàn có điều kiện để tự nghiền ngẫm những vấn 
đề nảy sinh trong học tập theo một cách riêng với những yêu cầu và điều kiện thích 
hợp. Điều đó không chỉ giúp bản thân học sinh nắm được vấn đề một cách chắc chắn
 5 Chuẩn bị bài là một yêu cầu quan trọng, mang tính đặc thù trong việc dạy và 
học môn Ngữ văn. Có chuẩn bị bài tốt thì học sinh mới có thể lĩnh hội tốt kiến thức 
trong quá trình Đọc - hiểu văn bản.
 3.2. Đối với học sinh
 Học sinh cần biết xác định mục tiêu học tập, nội dung cần học, lên kế hoạch 
tự học; xác định kiến thức, kĩ năng cơ bản thuộc mỗi nội dung hay chủ đề. Học sinh 
cần biết tự thể hiện, tham gia quá trình thảo luận, biết tự đánh giá, tự điều chỉnh bản 
thân và biết vận dụng kiến thức đã học vào các tình huống thực tiễn.
 Dựa trên những gì mà giáo viên hướng dẫn, học sinh chỉ cần dành một chút 
thời gian, sự chuyên tâm và ý thức tự học thì các em sẽ không còn cảm thấy việc 
chuẩn bị bài môn Văn quá mất nhiều thời gian.
 III. CÁC BIỆN PHÁP TIẾN HÀNH
 1. Thiết kế Phiếu chuẩn bị bài
 1.1. Các bước thiết kế Phiếu chuẩn bị bài
 Giáo viên xây dựng Phiếu chuẩn bị bài theo các bước:
 Bước 1: Phân tích bài dạy để nắm vững mục tiêu và nội dung kiến thức bài 
học, xác định định lượng kiến thức sử dụng trong Phiếu chuẩn bị bài.
 Bước 2: Chuyển kiến thức trọng tâm thành dạng Phiếu chuẩn bị bài. Vấn đề 
trên phiếu học tập nên chia nhỏ, sắp xếp từ dễ đến khó để tất cả học sinh trên lớp với 
năng lực học khác nhau đều có thể tham gia.
 Bước 3: Chuẩn bị hệ thống lập luận và nhận xét để chỉ đạo và điều chỉnh quá 
trình học tập của học sinh.
 Giáo viên cần chuẩn bị kĩ lưỡng những định hướng có tác dụng mạnh mẽ đến 
hiệu quả học tập của học sinh, góp phần thúc đẩy học tập theo hướng tích cực, phá 
vỡ sự căng thẳng trong học tập; học sinh mạnh dạn suy nghĩ nhiều hơn, mạnh dạn 
đưa ra ý kiến của mình.
 1.2. Cấu trúc Phiếu chuẩn bị bài
 7 Hiệu quả.
 Nhận xét chung
Câu 2: Đoạn 2..
 CÂU HỎI NỘI DUNG TRẢ LỜI
 Tìm từ ngữ, hình ảnh.
 Hiệu quả.
 Nhận xét chung
Câu 3: Đoạn 3..
 CÂU HỎI NỘI DUNG TRẢ LỜI
 Tìm từ ngữ, hình ảnh.
 Hiệu quả.
 Nhận xét chung
Câu 4: Bình luận về ý nghĩa..
............................................................................................................................
III. Tổng kết
 GIÁ TRỊ NỘI DUNG GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT
 ĐIỀU CHƯA HIỂU/MONG MUỐN ĐƯỢC BIẾT THÊM
............................................................................................................................
 9 * Mẫu 3: Hướng dẫn học sinh tìm hiểu văn bản thơ
 Trường THPT Trần Đại Nghĩa PHIẾU BÀI SOẠN
 Lớp: BÀI:
 Tên:
 NỘI DUNG SOẠN
Câu 1. Tìm hiểu chung
 CÂU HỎI NỘI DUNG TRẢ LỜI
 Vị trí đoạn trích
 Nội dung của đoạn trích
Câu 2. Tìm hiểu đoạn 1 (.câu đầu): 
 Nội dung Từ ngữ, nghệ Tác dụng Nhận xét 
 Phương diện thuật thể hiện chung
 Câu .. đến câu 
 Nội dung
 Câu .. đến câu 
 Nội dung
Câu 3. Tìm hiểu đoạn 2 (còn lại):
 Nội dung Từ ngữ, nghệ thuật Tác dụng
 Phương diện thể hiện
 ..
 .
 Nhận xét chung
Câu 4. Hãy trình bày cảm nhận về một câu thơ/hình ảnh thơ mà anh(chị) thích/ấn 
tượng nhất trong đoạn trích.
Câu 5. Từ tâm trạng của, anh/chị hiểu được điều gì về tư tưởng nhân đạo của tác 
giả?
Câu 6. Nhận xét thành công về nghệ thuật của đoạn trích.
 ĐIỀU CHƯA HIỂU/MONG MUỐN ĐƯỢC BIẾT THÊM
 11 3.1. Cách thức tiến hành
 Bước 1: Hướng dẫn học sinh tìm hiểu bài dựa trên những nội dung đã định 
hướng trên Phiếu chuẩn bị bài. Giáo viên có thể tổ chức kết hợp các hình thức dạy 
học như vấn đáp, thảo luận nhóm, thuyết trìnhtuỳ theo nội dung câu hỏi và thời 
gian của tiết học.
 Bước 2: Học sinh nhận nhiệm vụ và thực hiện nhiệm vụ theo yêu cầu của giáo 
viên (trả lời, thảo luận nhóm, thuyết trình) dựa trên kết quả của cá nhân tìm hiểu 
được hoặc trên kết quả thống nhất của nhóm.
 Bước 3: Học sinh báo cáo kết quả thực hiện nhiệm vụ dựa trên kết quả của cá 
nhân tìm hiểu được (trả lời cá nhân) hoặc kết quả thống nhất của nhóm (thảo luận, 
thuyết trình).
 Bước 4: Học sinh trao đổi, nhận xét, bổ sung kết quả của bạn hoặc nhóm của
bạn.
 Bước 5: Giáo viên nhận xét, kết luận, khen thưởng (nếu có).
 3. 2. Tác dụng
 - Phát huy tính chủ động tích cực của học sinh trong giờ học: Trong giờ học
giáo viên chỉ là người điều khiển, hướng dẫn, chốt lại nội dung; học sinh chủ động 
trình bày kiến thức; sự tương tác giữa giáo viên – học sinh, học sinh – học sinh diễn 
ra nhiều hơn.
 - Rèn năng lực tự chủ trong học tập, năng lực ngôn ngữ (qua việc trình bày các 
đơn vị kiến thức), năng lực tiếp nhận văn bản (qua việc đọc hiểu văn bản trong giáo 
khoa, nghe hiểu những kiến thức bạn trả lời, thuyết trình), năng lực tạo lập văn bản 
viết (qua việc ghi lại bài học; qua luyện tập, vận dụng kiến thức theo yêu cầu của 
giáo viên).
 - Với sự chuẩn bị kĩ lưỡng ở nhà dựa trên sự hướng dẫn chung của giáo viên 
từ trước, học sinh ít nhiều có những điểm tương đồng trong Phiếu chuẩn bị bài. Điều 
này giúp cho việc thảo luận trên lớp diễn ra nhanh chóng, thuận lợi hơn.
 - Qua kết quả học tập trên lớp, trên Phiếu chuẩn bị bài, giáo viên nắm bắt được 
mức độ hiểu bài của học sinh từ đó điều chỉnh nội dung và phương pháp thích hợp.
 13