Sáng kiến kinh nghiệm Xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học lịch sử

 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP 
 NHẬN THỨC TRONG DẠY HỌC 
 LỊCH SỬ vạch ra cách thức xây dựng và sử dụng bài tập. Bước tiếp theo, tôi thực hành nghiên 
 cứu, soạn một số bài tập và thực nghiệm sử dụng bài tập nhận thức vào dạy học lịch sử 
 ở một số bài. Qua thực nghiệm, nhìn lại quá trình nghiên cứu đề tài, tôi rút ra một số 
 kinh nghiệm làm cơ sở để tiếp tục nghiên cứu, ứng dụng vào dạy học sau này.
1.5. Điểm mới trong kết quả nghiên cứu
 Trong điều kiện việc sử dụng bài tập nhận thức vẫn còn mới mẻ, tôi xin được 
trình bày kinh nghiệm bước đầu của mình về cách xây dựng và sử dụng bài tập nhận 
thức trong dạy học lịch sử. Rất mong nhận được ý kiến đóng góp chân thành của quý 
thầy cô.
 PHẦN 2. NỘI DUNG
 2.1. Thực trạng xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học lịch sử
 Vấn đề sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học lịch sử được đặt ra từ những 
năm 60 của thế kỉ XX. Người đi sâu nghiên cứu vấn đề này là I.Ia. Lerner, nhà giáo 
dục học người Nga. Ông có hẳn một công trình nghiên cứu về vấn đề này, mang tên 
“Bài tập nhận thức”. Công trình này đã được hai dịch giả Nguyễn Cao Lũy và Văn 
Chu (Viện Chương trình và phương pháp – Bộ Giáo dục) dịch sang tiếng Việt. Việc sử 
dụng bài tập nhận thức trong dạy học lịch sử được các nhà nghiên cứu ở Việt Nam 
khẳng định là điều kiện cần thiết để phát triển tư duy học sinh.
 Giá trị của bài tập nhận thức được khẳng định rất rõ ràng, song trên thực tế, việc 
sử dụng bài tập nhận thức còn rất hạn chế. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến thực tế này, 
trong đó có nguyên nhân quan trọng là giáo viên chưa được hướng dẫn cụ thể về cách 
xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức.
 Hiện nay, ngoài công trình của I.Ia. Lerner, chưa có công trình nghiên cứu nào 
đề cập một cách có hệ thống, chưa có ấn phẩm nào về Bài tập nhận thức được xuất 
bản, làm tài liệu tham khảo cho giáo viên. Giáo trình phương pháp dạy học lịch sử 
viết: “Bài tập nhận thức hiện còn mới mẻ đối với việc học lịch sử ở trường phổ thông sau khi chết. Và nếu như thế thì đó là những con người có tôn giáo và do đó, ngôi mộ 
 đã xuất hiện trong thời kì có tôn giáo.[2, tr.4]
 Theo cách nghĩ của tôi, có thể xem bài tập nhận thức là một “bài toán”, được 
 hiểu theo nghĩa là một công việc mà người ta chưa biết cách hoàn thành và kết quả, 
 hay chưa biết một trong hai yếu tố đó, nhưng có thể tìm kiếm được với những điều 
 kiện đã cho.
 Có thể chia bài tập nhận thức thành hai phần:
 - Phần giả thiết: là những tư liệu lịch sử, thường là những sự kiện, hiện tượng 
lịch sử cụ thể. Đây là cơ sở để giáo viên đặt vấn đề, yêu cầu học sinh phải giải quyết 
và cũng là cơ sở mà dựa vào đó, qua thực hiện các thao tác tư duy, học sinh tìm ra câu 
trả lời.
 - Phần kết luận: là câu trả lời, là “đáp số” của “bài toán”.
 Trong dạy học lịch sử, giáo viên thường đặt ra nhiều yêu cầu đối với học sinh 
như: trả lời các câu hỏi, chứng minh một vấn đề nào đó hoặc xác định bản chất, ý 
nghĩa của sự kiện, hiện tượng lịch sử Không phải yêu cầu hay bất cứ câu hỏi nào 
đối với học sinh cũng là bài tập nhận thức.
 Những yêu cầu mà để trả lời, học sinh chỉ cần nhớ lại, hình dung lại những kiến 
thức đã học, thông qua bài giảng của thầy hoặc có sẵn trong sách giáo khoa, không 
được xem là những yêu cầu trong bài tập nhận thức.
 Câu hỏi trong bài tập nhận thức phải là câu hỏi mà muốn trả lời được học sinh 
phải có sự vận dụng kiến thức, tức là dùng kiến thức đã biết, chủ yếu là kiến thức trừu 
tượng, khái quát soi vào những điều kiện đã cho để tìm ra câu trả lời.
 2.2.2. Xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức
 Dựa trên những yêu cầu của bài tập nhận thức, tôi tự định ra các bước xây dựng
 bài tập nhận thức như sau: Do bài tập nhận thức giống như một “bài toán” nên tư liệu lịch sử ở phần “giả 
thiết” phải đảm bảo đúng và đủ để học sinh dựa vào đó, vận dụng kiến thức đã học 
chứng minh, tìm ra “kết luận”. Kết luận đạt được qua giải bài tập phải hướng đến 
giúp học sinh hiểu được những vấn đề còn gút mắc hoặc nhận thức lịch sử sâu hơn.
 2.2.2.1. Xây dựng bài tập minh họa
 Trên cơ sở xác định những bước xây dựng bài tập như trên, tôi thử tiến hành 
xây dựng bài tập nhận thức ở một số bài học trong chương trình lịch sử lớp 10 
(Chương trình chuẩn), cụ thể như sau:
 Bài 4. Các quốc gia cổ đại phương Tây – Hi Lạp và Rô-ma, Mục 2. Thị quốc 
Địa Trung Hải
 Một trong những mục tiêu quan trọng: giúp học sinh nhận thức vai trò, thân 
phận của nô lệ. Sách giáo khoa chỉ cho biết nô lệ “bị khinh rẻ”, giáo viên cần giúp học 
sinh nhận thức rõ hơn biểu hiện cụ thể và hậu quả của vấn đề này.
 Chúng ta có thể sử dụng tư liệu sau đây để xây dựng bài tập nhận thức:
 Tầng lớp chủ nô giàu có thường tổ chức đấu kiếm hay đấu võ giữa các đấu sĩ 
với dã thú (hổ, báo) để mua vui, nhân dịp sinh con trai nối dõi, gã chồng cho con 
gái hoặc trong nhà có việc tang. Đấu sĩ trang bị nhiều kiểu khác nhau, có khi mũ bịt 
đầu của họ chỉ chừa hai kẻ hở nhỏ ở vị trí đôi mắt, làm cho kẻ bất hạnh ấy chỉ còn 
đánh nhau trong tình trạng hoàn toàn như bị bịt mắt. Kiếm của họ thường rất ngắn. 
tất cả những thứ ấy nhằm mục đích là làm cho các đấu sĩ không thể giết nhau ngay lập 
tức. Cuộc đấu càng kéo dài, máu đấu sĩ chảy càng nhiều, càng được xem là hấp dẫn 
và được người xem càng tán thưởng, hò reo, thích thú.[5, tr.120]
 Ở phương Tây cổ đại, nô lệ là lực lượng sản xuất chính, nuôi sống xã hội, 
nhưng hiện tượng trên lại thường xuyên diễn ra.
 Yêu cầu có thể đặt ra:
 1. Em có suy nghĩ gì về nghịch lý ở hiện tượng trên? Hỏi: Cho biết nhận xét của em về tính chất (bình thường hay không bình 
thường) của hiện tượng trên? Theo em, hiện tượng trên có thể tồn tại lâu dài được 
không? Vì sao?
 Có thể cho học sinh giải bài tập này trước khi giảng mục 4. Cải cách tôn giáo và 
chiến tranh nông dân.
 Để giải được bài tập này học sinh phải vận dụng những những kiến thức đã biết 
về nghi lễ, luật lệ Kitô giáo làm căn cứ, đối chiếu với hiện tượng cụ thể mà tư liệu bài 
tập cung cấp để phát hiện tính chất của hiện tượng đó. Trên cơ sở đó mà xác định mối 
liên hệ giữa tính chất của hiện tượng với khả năng tồn tại của hiện tượng.
 Mua bán thẻ xá tội hay dùng tiền để rửa tội là hiện tượng thô tục, trái với giáo 
lý, nghi lễ. Đó là hiện tượng không bình thường. Giáo dân chắc chắn sẽ phản đối hiện 
tượng trên để bảo vệ giáo lý, lễ nghi, những điều rất thiêng liêng đối với họ. Bên trong 
hiện tượng trên đã chứa đựng mầm mống của sự tiêu diệt. Hiện tượng trên không thể 
tồn tại lâu dài được.
 2.2.2.2. Thực nghiệm sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học lịch sử
 Để đánh giá khả năng, hiệu quả, ý nghĩa của việc sử dụng bài tập nhận thức 
trong dạy học lịch sử, tôi đã tiến hành thực nghiệm ở một số lớp 10 do nhà trường 
phân công giảng dạy trong năm học 2009 – 2010. Các lớp thực nghiệm là 10A11, 
10A14; các lớp đối chứng là 10A13, 10T2. Đây là những lớp có trình độ nhận thức 
lịch sử tương đối ngang bằng.
 Việc tiến hành thực nghiệm được tiến hành qua hai bước. Bước 1: Cho học sinh 
các lớp thực nghiệm giải bài tập nhận thức. Bước 2: Kiểm tra nhận thức của học sinh 
các lớp thực nghiệm và các lớp đối chứng để so sánh và đánh giá khả năng, hiệu quả, ý 
nghĩa của việc sử dụng bài tập.
 Tôi thực nghiệm sử dụng bài tập nhận thức ở hai bài học, cụ thể như sau: Để trả lời câu hỏi thứ nhất, học sinh cần sử dụng năng lực phân tích tư liệu để
 nêu lên cốt lõi của vấn đề:
 Trước khi chinh phục Rôma, những người lính đã phản đối việc Clôvit lấy của 
chung làm của riêng; Clôvit phục tùng ý kiến của tập thể. Sau khi chinh phục được đế 
quốc Rôma, Clôvit hành động tàn bạo; những người lính không dám phản đối hành 
động của Clôvit.
 Câu thứ hai đòi hỏi học sinh phải vận dụng những kiến thức đã biết về xã hội 
của người Giecman trước và sau khi chinh phục Rôma đối chiếu với tư liệu để tìm ra 
câu trả lời.
 Trước khi chinh phục Rôma, xã hội của người Giecman là công xã nguyên thủy, 
công bằng, bình đẳng được xem là “nguyên tắc vàng”. Ý định chiếm của chung làm 
của riêng là trái với nguyên tắc xã hội, do đó những người lính đã phản đối và Clôvit 
phải phục tùng.
 Sau khi chinh phục Rôma, xã hội của người Giecman bắt đầu quá trình phong 
kiến hóa, theo đó quyền lực của vua là tối thượng, do đó Clôvit đã hành động tàn bạo 
và những người lính đã không dám phản đối.
 Kết quả giải bài tập của học sinh ở các lớp thực nghiệm:
 - Tỉ lệ học sinh trả lời được câu hỏi thứ nhất: 80,7%
 - Tỉ lệ học sinh trả lời được câu hỏi thứ hai: 73,1%
 Tiếp theo, tôi tiến hành kiểm tra nhận thức ở các lớp thực nghiệm và các lớp đối 
chứng. Câu hỏi kiểm tra nhận thức: Xã hội của người Giecman trước và sau khi chinh 
phục được đế quốc Rôma khác nhau như thế nào? Kết quả:
 - Tỉ lệ học sinh các lớp thực nghiệm trả lời được: 88,9%
 - Tỉ lệ học sinh các lớp đối chứng trả lời được: 79,6%
 Bài thứ hai: Bài 17. Quá trình hình thành và phát triển của nhà nước phong kiến
 (Từ thế kỉ X đến thế kỉ XV) - Tỉ lệ học sinh các lớp đối chứng trả lời được câu 1: 90%, câu 2: 65%
 2.2.2.2. Nhận xét về hiệu quả của việc sử dụng bài tập nhận thức
 Kết quả kiểm tra nhận thức sau khi sử dụng hai bài tập cho thấy, ở các lớp thực 
 nghiệm, khả năng nhớ và vận dụng kiến thức lịch sử, cách lập luận, trình bày vấn đề 
 của các em tốt hơn các lớp đối chứng. Những mặt tích cực có được như thế chắc chắn 
 là hệ quả của quá trình giải bài tập trước đó của các em.
 Để giải được bài tập nhận thức đòi hỏi học sinh phải sử dụng năng lực nhận 
 thức cái cụ thể như quan sát, hình dung, tưởng tượng, lựa chọn các chi tiết cần thiết để 
 trên cơ sở đó, học sinh sử dụng các hình thức hoạt động tư duy như phân tích, so sánh, 
 tổng hợp, vận dụng những kiến thức đã biết, soi vào những điều kiện đã cho ở bài 
 tập, tìm ra lời giải, phát hiện ra kiến thức mới theo yêu cầu của bài tập. Nói cách khác, 
 bài tập nhận thức yêu cầu học sinh phải sử dụng năng lực nhận thức cái cụ thể và năng 
 lực tiến hành các hình thức hoạt động tư duy. Việc sử dụng bài tập nhận thức trong 
 dạy học lịch sử thật sự có tác dụng tích cực trong việc phát triển năng lực nhận thức 
 cho học sinh.
 Ban đầu, khi yêu cầu học sinh giải bài tập các em rất ngỡ ngàng và cho rằng đây 
 là nhiệm vụ nặng nề, khó có thể hoàn thành. Nhưng khi được giáo viên giải thích rõ 
 mục đích, hướng dẫn phương pháp giải bài tập, các em tỏ ra hứng thú khi thực hiện 
 nhiệm vụ này. Khi giải bài tập thứ hai, các em rất tích cực, cho rằng đó là thử thách 
 thú vị, muốn thử sức để qua đó chứng tỏ năng lực nhận thức của mình.
 Kết quả thực nghiệm có được qua bước đầu sử dụng bài tập nhận thức cho thấy 
 khả năng, hiệu quả và ý nghĩa rõ ràng của việc sử dụng bài tập nhận thức trong dạy 
 lịch sử. xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức trong thời gian tới. Trên cơ sở nắm vững cách 
 thức xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức, nếu được vận dụng vào thực tế dạy học, 
 chắc chắn đây sẽ là biện pháp tích cực nhằm phát triển tư duy học sinh, thực hiện tinh 
 thần đổi mới phương pháp, khắc phục tâm lý cho rằng học sử chỉ cần học thuộc lòng.
3.3. Khả năng ứng dụng và triển khai
 Xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học lịch sử là công việc không 
đơn giản. Chính vì thế cho nên đến hiện tại công việc này “vẫn còn mới mẻ”. Song 
đây cũng không phải là công việc quá khó. Thực tế nghiên cứu xây dựng và thực 
nghiệm sử dụng bài tập cho phép tôi khẳng định điều này. Nếu giáo viên quan tâm 
đúng mức, việc xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học lịch sử sẽ trở 
thành phổ biến.
3.4. Những kiến nghị, đề xuất
 Để tạo thuận lợi cho giáo viên, thiết nghĩ rất cần có những công trình nghiên 
cứu đầy đủ, có hệ thống về đề tài “Bài tập nhận thức” làm cơ sở để giáo viên tham 
khảo. Giáo viên cần có nhiều diễn đàn để trao đổi, bàn bạc, tìm giải pháp có hiệu quả 
cho vấn đề này. Sách giáo khoa không nên biên soạn theo kiểu là nguồn thông báo 
kiến thức mà phải là tài liệu làm việc của học sinh. Nghĩa là sách cần cung cấp nhiều 
tài liệu lịch sử cụ thể hơn, để trên cơ sở đó, giáo viên có thể xây dựng bài tập nhận 
thức hoặc tổ chức các hoạt động nhận thức khác, giúp các em rèn luyện tư duy, biết 
cách khám phá kiến thức.